Τα «Συντάγματα Κοέν» – η ελληνοεβραϊκή συμμετοχή στον Β’ΠΠ

Πριν κάποιο καιρό είχα ασχοληθεί με ορισμένες δηλώσεις του Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Ανθιμου ο οποίος είχε αμφισβητήσει όχι μόνο το δικαίωμα των ελλήνων εβραίων να απολαμβάνουν τις, (συνταγματικές τους), ελευθερίες αλλά και τις θυσίες τους για την πατρίδα  ενώ τους προσκαλούσε να φύγουν από την Ελλάδα. Τότε είχα συνοπτικά παρουσιάσει την εβραϊκή συμμετοχή ,τουλάχιστον στο Β’ΠΠ – σήμερα ας την δούμε πιο αναλυτικά.

Η συμμετοχή του Ελληνικού Εβραϊσμού στον πόλεμο του 1940 υπήρξε απλά καθολική. Τόσο το κλίμα της εποχής που είχε ευνοούσε τον έντονο πατριωτισμό, όσο και το ίδιο το καθεστώς του Ι.Μεταξά το οποίο είχε αποδειχθεί πολύ περισσότερο φιλοεβραϊκό, (παρά τον φασιστικό του χαρακτήρα), σε σχέση με τον έντονο αντισημιτισμό που είχε κυριαρχήσει επί Ε.Βενιζέλου, οδήγησαν σε έναν εβραϊκό πληθυσμό ο οποίος ήταν πολύ περισσότερο από απλά πρόθυμος να αποδείξει την πίστη του στην πατρίδα.

Ηδη η αρχή του πολέμου στην 28η Οκτωβρίου του 1940 βρήκε εβραίους στην πρώτη γραμμή όπως ο εβραίος Ηλίας Χατζόπουλος στο Καλπάκι και ο γνωστός Μορδοχαί (Μαρδοχαίος) Φριζής στον Αωό. Σύντομα η επιστράτευση ολοκληρώνεται και 12.898 Εβραίοι Ελληνες συμμετέχουν στις Ένοπλες Δυνάμεις, από τους οποίους 343 είναι αξιωματικοί/υπαξιωματικοί.  Στελεχώνουν κυρίως το 50ο και 63 Σύνταγμα Πεζικού τα οποία και τα δύο πήραν μέρος στις μάχες – μάλιστα ονομάζονται χιουμοριστικά ως Συντάγματα Κοέν λόγω της μεγάλης παρουσίας εβραίων. Το γεγονός οτι οι εβραϊκοί πληθυσμοί ήταν συγκεντρωμένοι στις πόλεις διευκόλυνε την επιστράτευση και κατά την γνώμη μου αποτελεί τον λόγο για τον οποίο παρατηρούμε σχεδόν οτι σχεδόν το σύνολο των στρατεύσιμων εβραίων όντως να έλαβε μέρος στον πόλεμο. Μεταξύ αυτών των 12.898 ατόμων ήταν και όλοι οι στρατεύσιμοι πρώτου βαθμού συγγενείς μου και από τις δύο πλευρές της δικής μου οικογενείας.

Οι απώλειες ήταν 513 νεκροί και 3.743 τραυματίες. Χαρακτηριστικά ο Μικαέλ Μόλχο αναφέρει στο In Memoriam οτι από τους 550 ανάπηρους πολέμου της Θεσσαλονίκης, οι 186 ήταν εβραίοι – κυρίως από τα κρυοπαγήματα και τις κακουχίες στο αλβανικό μέτωπο. Διαβάζουμε την μαρτυρία του Ιωσήφ Σαλέμ για τον αδερφό του, ανάπηρο πολέμου:

Είχαμε έναν αδερφό ο οποίος ήταν ανάπηρος του Αλβανικού Μετώπου, ο οποίος έκοψε τα πόδια του μέχρι τον αστράγαλο. Κράτησε ένα ύψωμα μαζί με έναν άλλο στρατιώτη και ο αδελφός μου είχε μείνει στο ύψωμα επί είκοσι τέσσερεις ώρες χωρίς να τον αλλάξουν. Αυτό το τάγμα είχε πάρα πολλούς Ισραηλίτες, το τάγμα του Μαντούβαλου, και επειδή νόμιζαν οτι είχε αποβιώσει ο αδελφός μου, μας είχε έρθει ένα γράμμα λέγοντας οτι προήχθη σε αρχιλοχία, προαγωγή εξαιρέτων πράξεων.

Ιωσήφ Σαλέμ,
Προφορικές Μαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύτωμα

Ενδεικτικά αναφέρω μερικά μόνο ονόματα άλλων εβραίων στρατιωτών και αξιωματικών: Δαβίδ Μανόαχ, Σαμπετάι Αλλαλούφ, Λεον Μπενμαγιορ, Μπαρουχ Σεβή, Λεον Χαγουελ, Σαμουέλ Χανταλί, Τσβι Μιχαέλ, Αλμπέρτος Ερρέρα (ο οποίος αργότερα θα φέρει δόξα στον Ελληνικό Στρατό μέσα στο Αουσβιτς), Ιάκωβος Στρουμσα, Μάρκος Μουστάκης, Μωυσής Κονές, Γιοσέφ Μπαρούχ, Ηλίας Χατζόπουλος, Δανιήλ Κοέν, Ερίκος Μισίμ Λεβής, Ιεσούα Βαένα, Ζάλα Λαλούμα , Αβραάμ Κοέν, Σαλβαδόρ Σαλβαδής, Ιωσήφ Βαρούχ, Ερρίκος Σεβίλλιας, Αβραάμ Γιαχμπές, Σαμμυ Μπενβενίστε, Ανσέλμος Μουρτζούκος… Στις φωτογραφίες αριστερά ο Μαρσέλ Νατζαρή του περίφημου «Χρονικό 1941-1945″ που αποτελεί μια ανάρτηση από μόνο του, ενώ δεξιά θα βρούμε τον Μωυσή Μπουρλά, εξίσου γνωστός χάρη στο «Ελληνας, Εβραίος και αριστερός», (τέταρτος από αριστερά, όρθιος – Πηγή η αυτοβιογραφία του).

Αξίζει τον κόπο να σημειώσουμε οτι σύμφωνα με επίσημες ανακοινώσεις δεν υπήρξε ούτε ένας εβραίος λιποτάκτης. Πως το ξέρουμε; Μετά τον πόλεμο, οι οργανωμένες ομάδες μεσεγγυούχων στην Θεσσαλονίκη, που είχαν λεηλατήσει την εβραϊκή κοινότητα, είχαν φροντίσει να δημοσιευθεί στην εφημερίδα Φως η είδηση οτι εβραίοι λιποτάκτες είχαν συγκεντρωθεί στο Αργυρόκαστρο για να εισέλθουν μαζί με τους κομουνιστές στην Ελλάδα. Ο σκοπός  της φήμης ήταν να αποτραπεί η ψήφιση ενός νόμου, από τον τότε πρωθυπουργό Τσαλδάρη, που έδινε την νομική δυνατότητα στους εβραίους να επανακτήσουν τα σπίτια τους. Παρά την άμεση διάψευση από την μεριά του Στρατού, ο σάλος που προκλήθηκε καθυστέρησε για άλλα δυο χρόνια την υπογραφή του νόμου.

Η συμμετοχή της εβραϊκής κοινότητας δεν περιορίζεται, όμως, μόνο στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Διάφοροι έρανοι συγκεντρώνουν χρήματα για τις πολεμικές ανάγκες: Πχ μαθαίνουμε οτι η Κοινότητα του Βόλου προσέφερε 1000 δραχμές στον Έπαρχο για τον «πολεμικό αγώνα»  κατά την διάρκεια του μνημοσύνου για Μ.Φριζή στις 29/12/1940 και στο οποίο παρευρέθησαν το σύνολο των αρχών της πόλης. Από την άλλη η εβραϊκή τράπεζα Union της Θεσσαλονίκης προσφέρει 200.000, γεγονός που επιφέρει τις ευχαριστίες του ίδιου του Μεταξά. Στην φωτογραφία είναι η έκκληση της Κοινότητας των Αθηνών στις 12/11/1940 για ενίσχυση του αγώνα όχι από το περίσσευμα αλλά από το «υστέρημα». Ο Αρχι-Ραββίνος της Θεσσαλονίκης Τ.Κόρετς τελεί δοξολογία στην Συναγωγή Μπεθ Σαούλ για την απελευθέρωση της Κορυτσάς ενώ διαμαρτύρεται με τηλεγραφήματα σε όλες τις ευρωπαϊκές εβραϊκές κοινότητες για τον βομβαρδισμό του Ι.Ν.Αγίας Σοφίας στην Θεσσαλονίκη από την ιταλική αεροπορία. Με την νίκη στο Αργυρόκαστρο η Κοινότητα των Αθηνών τελεί την δική της δοξολογία. Ταυτόχρονα οι γυναίκες συμμετέχουν στην οργάνωση «Φανέλα του Στρατιώτη» στην Αθήνα ή δουλεύουν ως αδελφές νοσοκόμες όπως η Νάτα Οσμο στην Κέρκυρα ή η Ελλη Σιακκή στον Βόλο.

Ελλη Σακκή, εθελόντρια αδελφή του ΕΕΣ στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Βόλου (Πηγή: Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος)

Ενδεικτική είναι η ανταπόκριση και των ελλήνων εβραίων που έχουν μεταναστεύσει στην Γαλλία, στις ΗΠΑ και στην τότε Παλαιστίνη. Στην Νέα Υόρκη διοργανώνονται έρανοι προς ενίσχυση της ελληνικής πολεμικής προσπάθειας και το ίδιο συμβαίνει και στην Παλαιστίνη τόσο από τους έλληνες εβραίους εκεί, αλλά και τους γηγενείς παλαιστίνιους εβραίους. Ας δούμε τι γράφει μια ενθουσιώδης εφημερίδα της εποχής στον Βόλο:

Οι Ισραηλίται της Παλαιστίνης πανηγυρίζουν δια τας Ελληνικάς Νίκας

Τελ Αβίβ, Δεκέμβριος. Από της κηρύξεως του πολέμου η εξ Ελλάδος Εβραική παροικία της Παλαιστίνης εξέφρασε δια λόγων και εμπράκτως τα αισθήματα της κατά τας κρίσημους και ιστορικάς αυτάς περιστάσεις. Αντιπροσωπείαι επεσκέφθησαν τας ελληνικάς προξενικάς αρχάς, κατεβλήσθησαν τα συλλεχθέντος δια την «Νέα Ελλην» ποσά και διενεργήθη νέος έρανος δια τας πολεμικάς ανάγκας της Ελλάδος. Εις τον σύνδεσμο «Καντίμα» δεκάδες γυναικών και νεανίδων πλέκουν για την «Φανέλα του Στρατιώτου».
…
Ωμίλησεν μετά ο Αρχιραββίνος Μπενσιών Ουζιέλ διατελέσας Αρχιραββίνος Θεσσαλονίκης κατά τα έτη 1921-1925 και ο Ελμαχέτ. Και η τελετή έληξε με την γενική κραυγή «Ζήτω η Ελλάς».

Εφημ.Ταχυδρόμος, Βόλος 23/12/1940

Μια άγνωστη πτυχή που δεν αφορά άμεσα τους εβραίους έλληνες είναι η συμμετοχή της Εβραϊκής Ταξιαρχίας, η οποία αποτελούσε μέρος των Βρετανικών Ενόπλων Δυνάμεων, σε επιχειρήσεις στην Ελλάδα. Αν και δεν είχε ακόμα συσταθεί επίσημα, 15 εβραϊκά τάγματα της Παλαιστίνης συμμετείχαν τόσο στην άμυνα κατά των γερμανών, όσο και στην μάχη της Κρήτης. Περίπου 100 παλαιστίνιοι εβραίοι σκοτώθηκαν και 1700 πιάστηκαν αιχμάλωτοι πολέμου – πιστεύεται οτι μερικοί από αυτούς ήταν έλληνες. Επίσης ενδιαφέρον είναι το γεγονός οτι ο Edmund Myers που ηγήθηκε των βρετανών καταδρομέων που οργάνωσαν μαζί με την Ελληνική Αντίσταση την ανατίναξη της Γέφυρας του Γοργοποτάμου, ήταν ένας σεφαραδίτης εβραίος. Βέβαια εδώ μπαίνουμε στα χωράφια της εβραϊκής συμμετοχής στην Αντίσταση οπότε καλύτερα να περιορισθούμε.

Τελειώνω με την απαραίτητη αναφορά στον αντισυνταγματάρχη Μορδοχαι (Μαρδοχαίος) Φριζή ο οποίος υπήρξε ο ανώτερος σε βαθμό εβραίος αξιωματικός, (και μεταξύ των πρώτων γενικώς) και ο οποίος έπεσε μαχόμενος κατά τον πιο ένδοξο τρόπο. Μεταξύ θρύλου και πραγματικότητας έχει μείνει η ιαχή του Με την δύναμη της Παναγίας ωστε να εμψυχώσει τους στρατιώτες του αλλά και η εβραϊκή προσευχή με την οποία του κλείνει τα μάτια ο ορθόδοξος στρατιωτικός ιερέας.

Ο αντισυνταγματάρχης του Ελληνικού Στρατού Μαρδοχαίος Φριζής γεννήθηκε το 1893 στην Χαλκίδα. Ήταν πτυχιούχος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1916 κατατάχθηκε εθελοντικά στον στρατό και αποφοίτησε από τη Σχολή Ουλαμού με το βαθμό του ανθυπολοχαγού. Πολέμησε στο Μακεδονικό Μέτωπο, στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και έλαβε μέρος στην εκστρατεία της Ουκρανίας και στη Μικρασιατική Εκστρατεία.

Το πρωί της 28ης Οκτωβρίου 1940 τον βρήκε διοικητή του υποτομέα Δελβινακίου της 8ης Μεραρχίας. Είναι αυτός που συνέλαβε τους πρώτους Ιταλούς αιχμαλώτους (15 αξιωματικούς, 700 οπλίτες), συνέτριψε την Ιταλική Μεραρχία Αλπινιστών «Τζούλια» και επικεφαλής του αποσπάσματος Αώου, ανέκοψε την προέλαση των Ιταλών επιτυγχάνοντας την αναστροφή του μετώπου και προχώρησε στο Αλβανικό έδαφος. Για τα λαμπρά στρατιωτικά του κατορθώματα δέχθηκε τηλεγραφικά συγχαρητήρια του βασιλιά Γεωργίου του Β’ και του πρωθυπουργού Ιωάννη Μεταξά, προαγόμενος σε συνταγματάρχη επ’ ανδραγαθία.

Στις 5 Δεκεμβρίου σκοτώθηκε πολεμώντας έφιππος στην πρώτη γραμμή του μετώπου στην περιοχή Πρεμετής, από βολή ιταλικού αεροπλάνου (source)

Το μνημείο των Ελλήνων Εβραίων Αξιωματικών & Οπλιτών πεσόντων στον Πόλεμο του 1940-1941 που εγκαινιάστηκε το 1998, στο εβραϊκό νεκροταφείο της Αθήνας.

Οφείλουμε να ομολογήσουμε οτι μετά δεκαετίες αδιαφορίας το Κράτος ανταποκρίνεται με επάρκεια στις υποχρεώσεις του για να τιμήσει τις θυσίες των εβραίων πολιτών του: τόσο το ιδιωτικό μνημείο στο Εβραικό Νεκροταφείο των Αθηνών, όσο και το Μνημείο για τους Πεσόντες στην θεσσαλονίκη, (με τα λαμπρά εγκάινια από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας), αποτελούν εξαιρετικά θετικά γεγονότη. Αν και προσωπικά μου δημιουργεί ερωτηματικά η δημιουργία ξεχωριστού μνημείου για τους εβραίους πεσόντες μιας και η θυσία τους δεν έχει κάτι το ξεχωριστό σε σχέση με την θυσία των υπόλοιπων συμπατριωτών τους, καταλαβαίνω οτι άτομα σαν τον Μητροπ.Ανθιμο δημιουργούν την ανάγκη να τονισθεί αυτό που οι εβραίοι έλληνες έκαναν ως αυτονόητο: να πολεμήσουν για την πατρίδα τους.