Η προέλευση του Λευκού Πύργου/On the origins of the White Tower

Σήμερα είναι 26 Οκτωβρίου, εορτή του Αγίου Δημητρίου αλλά και ολόκληρης της Θεσσαλονίκης. Επ’ευκαιρία της γιορτής της πόλης δημοσιεύω το άρθρο, έργο δικό μου αλλά και ενός καλού φίλου του mayor rishon, για τον Λευκό Πύργο, σύμβολο της πόλης αλλά και της άγνοιας των σύγχρονων Θεσσαλονικέων για την ιστορία της πόλης.

Θεώρησα σωστό, μιας και το παρόν είναι μονοθεματικό ιστολόγιο αλλά και για να υπενθυμίσω οτι φέτος είναι η χρονιά της Θεσσαλονίκης, να δημοσιευτεί πρώτα στην ιστολογική «πύλη» του thess.gr χάρη στην ευγενική βοήθεια του argos τον οποίο ευχαριστώ θερμά. Τα σχόλια εδώ θα είναι κλειστά και σας παρακαλώ να πεταχτείτε στο thess.gr εδώ για να μάθετε την πλήρη ιστορία του Λευκού Πύργου και να συμμετάσχετε σε μια συζήτηση για το αν όντως ο Λευκός Πύργος αποτελεί σύμβολο της πόλης αλλά και της εγγενούς παθογένειας της, (αυτό συμπεριλαμβάνει και εσάς που το διαβάζετε μέσω rss feed ή email).

—

Today is October the 26th, St.Demetrius is honoured today and together with him the city of Salonica that has adopted him as her patron saint. On this occasion I publish the article, my work as well as of the dear friend mayor rishon, for the White Tower, symbol of the city but also of the ignorance of the contemporary inhabitants of the city over the city history.

I deemed appropriate, since this is a monothematic blog but also as a remainder that this shall be the year of Thessaloniki in this blog, to publish it first in blog portal of Salonica thess.gr thanks to the gentle help of argos that I thank warmly. The comments here shall remain closed and I urge you all to visit thess.gr here to learn the complete history of the White Tower and participate in the discussion on whether the White Tower is indeed the symbol of the city and of its innate pathology, (this includes you guys reading this through rss feeds or email).

Για Ελληνικά ακολουθήστε αυτό τον σύνδεσμο – for English here.

English (ελληνική μετάφραση ακολουθεί)

The books by Elias Petropoulos may not be academic papers but certainly do constitute an extremely interesting source of indiscretions that do not appear in the official History books.

So in his book “Name giving of Streets and Squares” I read with surprise:

In front of the White Tower one can see the Square of the White Tower and its small gardens. These names are unofficial and established by the people. The name “White Tower” is a translation from judeospanish.

Further research in the, otherwise well executed, site of the monument of the White Tower which today serves as the landmark of Salonica and Museum of History of the City of Thessaloniki didn’t yield any results while the origins of the tower remain obscure. As a tribute to some friends from Salonica here’s what I could muster over the origins of the Lefkos Pirgos, (aka Torre Blanca, aka Beyaz Kule). I should make clear that I don’t intend to occupy with the history of the gardens which constitute a history of their own.

The location

Salonica is often topographically defined by its many torrents. One of those began from the quarry in Agios Pavlos, east of which we can find the contemporary Evangelistria’s cemetery and flowed parallel to the Ethnikis Amynis St. ending through the alluvions in the creation of a small foreland. It is speculated that over this piece of land a small byzantine tower stood as early as 1185 although there is some controversy if the venetian fort stood at the site of the Tower or more west, where the modern Vassiliko Theatre stands. Others believe that it is not the Evangelistrias torrent that is responsible for the foreland but the torrent passing east of the jewish cemetery and it’s two branches, the Goz Dere (Pit of the Eye) and Kirishane (Cordmaker). Still, there is a general agreement on alluvional nature of the foreland and its two bays, which presented itself as the natural candidate for the construction of the Tower. In any case this function was preserved in latter years with the man made peer when the alluvions changed its original aspect.

The construction of the Tower

A century after the conquest of the city by the ottoman turks a series of new fortifications were built and part of them was the Tower. Our main source for the date of creation was an inscription on the lintel of the main entrance which was first recorded by Evliya Chelebi and later photographed by the german Struk, (today the inscription does not exist – according to some Sultan Hamid is to blame, according to others the greek administration in 1937).

According to the translator there are some small differences in the style but they all concur in the content and date. The sign in arabic script reads:

Built upon order of the lion of the brave Suleiman,

became the lion of all fortresses

with it’s lionfaced draconian firearms around it,

it is fit that this fortress be named lion of the forts

Year 942 of the Hegira of the Prophet

In other words it was built in by Suleiman the Lawgiver (or Great) in the year 942 of the Hegira, ie 1535 CE or 1536 CE. Another date that is mentioned is 974 of the Hegira, ie 1566 CE. It should be noted that tree dating of the wooden support features have led to the conclusion that they are oaks of the Pindos mountains cut around the 15th century.

Some speculate that Sinan, the trusted architect of Suleiman, is responsible for building the landmark of Salonica but probably this is not true since we lack of any specific testimonies, while in general hundreds of works are attributed to Sinan. The rumor that it could be work of venetians is refuted definitely by another inscription in the interior which states of a major reconstruction, (through compulsory popular labor), in 1619 and later testimonies report that as the construction date. In any case the stonework of the Tower is consistent with other ottoman monuments that we have more detailed information.

Its shape

Initially the Tower was built without its famed surrounding wall. Instead it had a conical roof of lead and between the embrasures came to view the cannons that controlled the Gulf and fired rounds “[weighing] 4o okades to 8 miles of distance”. The inscription on the lintel is possible to have been referring to the arsenal with the cannons which were its main mission.

The tower himself is cylindrical with a height of 33.90 mt and 22,70 mt in diametre. It has a ground floor and 6 storeys which communicate with an internal cochlear staircase with a lenghth of 120 mt. parallel to the wall creating an internal core of 8,50mt of diametre. So in each floor a central circular room is formed with adjacent squared rooms in communication retrieved from the thick exterior walls. The last floor has only a main room which leads outside to a  terrace which offers an exquisite view of the surrounding city and sea. (source)

We do not know exactly when the surrounding wall was built but we know of its shape. It was octagonal , of low height of about  5mt with 3 turrets in three of its angles, also equipped with cannons. It is interesting to know that it was directed towards the city, while the Tower depended on its own bulk for defense towards the exterior. There was also a two-storey turret and other buildings whose use will be examined later. Its entrance was to the north, the same line of entrance as the entrance of the Tower and was called Gate of Divan Hane, (according to some sources the commander of the Yenissars was called Divan Efendi while others reserve this title for the commander of the Acropol, which is the Yedi Kule complex known as Kucuk Selanik,ie small Salonica. In my opinion this is indicative of the multipolar ottoman power and the antagonism between the yenissars and the Empire). The Tower was also equipped with secondary structures neccessary for its use as barracks like fireplaces and toilets inside the main building and warehouses, depots of water on the outside.

Its history through time

It’s initial name was, as expected, “Tower of the Lions” while later it was unofficially named as “Tower of Kalamaria” and “Tower of the Yenisars”, (Kalamaria was originally the area of Efklidis to the sea). Until 1826 it serves as a fort and the greater part of the Yenisar guard is stationed there – it is also used as a prison but only complementary to the needs of the Yenissars themselves. The Kalamaria fort (Kelemeriye Kal’asi) that Evliya Cheleby mentions also had the aforementioned two-storey turret which functioned as a mescid,ie a small mosque lacking a minaret. We are also aware of a minor retreat of the dervis called Mahmud Aga Zeviye, (the dervis is a branch of the Sunni Islam and their retreats were a kind of mystic monastery where sometimes even Christians were welcome), since the Yenisars enjoyed a special relationship with the Betaksish Order although this one is probably linked with the Kadiri Order.

It should be noted that the Yenisars had transformed from an elite military force to a semiautonomous and uncontrollable order which by the 18^th century had been transformed into an armed class of traders and soldiers that were involved into forms of mafia style protection independent of religion and simultaneously controlled the markets of food, leather and felt. Salonica was a major centre of the Yenissar Order with about 8.000 yenissars organized in three ortas.

Their insensate violence and greed towards the inhabitants independently of their religion and the creation of a parallel state was a constant thorn to every Sultan’s side – it should be noted that all religious communities stress that they were the preferred targets of the Yenissars. Revelatory is the fact that most of the information we have over the conditions of the prisons, are thanks to the philo-greek judge Hairulah who was imprisoned himself for the efforts to stop the Yenissar massacres in 1821, after the outbreak of a revolt in Chalkidiki.

Finally in June 16^th, 1826 Mahmud the 2^nd orders their extermination and with Salonica being the epicenter the execution of the order is carried through throughout the empire. About 3.000 survive and are arrested by the ottoman army after fierce battles and transported to the Tower and where they are executed en masse. It is then that the Tower acquires its name “Kanli Kule” (Tower of Blood) – I repeat that the name is not connected with the executions perpetrated by the Yenissars as often cited since its name until then is either Kalamaria Tower, or Yenissar Tower. Its later use as a prison and execution spot of the ottoman state, which were notified to the city with a cannon shot, maintained the name. I also found many claims that it was used for political prisoners but no official source confirmed this information.

As time passed by the role of the Tower transformed from a part of the defenses against external threats, into a means of control of the city. The very existence of the surrounding wall only in the part facing the city is testimony to the extreme provisioning problems the city faced that caused popular uprisings as far as the 18^th century. As some historians claim the Tower of the Yenissars served as a counterbalance the authority of the legitimate ottoman administrator that was house in the Yedi Kule tower – something we saw with the conflict over the Divan Efendi title earlier.

The official names «Tower of Lions» and its unofficila as «Tower of Blood» were maintained until 1891 when a jewish prisoner, Natan Guidili, convicted after a love crime agrees to whitewash it with lime in exchange for a reduction of his term and his subsequent release. The reason for this decision was not known, public folklore attributes it to the will of the Sultan to show that something changed after the St.Stephan Treaty or with the end of the Tanzimat – we claim the right to be dubious of such excuses. More probably it is linked to the transfer of the prisons to Yedi Kule, (which remained until 1989!), the beginning of the demolition of the surrounding wall and an conscious effort to disconnect the Tower from its bloody past.

While there is a great variety of sources that inform us of the transformation of Kanli Kule into Beyaz Kule, ie White Tower, I did not find any other source that claimed that the adoption of Torre Blanca by the Jewish Community lead to it’s adoption by the muslim and orthodox minorities, as Petropoulos claims. Of course we know that the Greeks of the city knew ladino as to get by in the city and many areas were known by their jewish names until 1943 when the Municipality changed them profiting from the deportation of the Jews to Auschwitz. In any case talking with a local historian he also concurred that the adoption of officious Lefkos instead of Aspros “smells of official translation instead of a spontaneous popular name giving”. In any case this would not be the first time that happens in the Balkans or Salonica, The name Ayia Sophia was maintained by the Aya Sofia Cami’i Mosque that the orthodox church had been transformed into, but also from the homonymous jewish quarter. Or the Turkish baths in the spot now known as Louloudadika were known as Yahudi Hamam,ie Jewish bath because it was in the jewish quarter Kulhan.

The possible Jewish origin and the deep intrinsic irony led me to further research. The same opinion is held by the great salonican folklorist and writter Alberto Nar, which fostered a mutual dislike with Petropoulos, to be accused that one copied the other. I do not know if he based his opinion on the reading of Jewish newspapers of the era – a small research of mine of the sole greek newspaper highlighted the absence of the Kanli Kule and the dominance of Beyaz Kule. That the «White Tower» was not popular among the greek orthodox minority of the city is evident in the stories of the salonican Zorzeta Poselli, granddaughter of Vitalliano one of the most important architects of the city which gave us the Konak, seat of the former Ministry of General Comand of Macedonia.

Exiting the balcony of my home the first thing I see is the White Tower and I remember of all the things my family used to tell me about it. Beyaz Kule the Turks called it but in the houses among the families it was called Kannll Kule (from kan meaning blood, ie Bloody Tower)

Indicative of the confusion is the post card in the right: in greek it is called Tower of Blood and in parenthesis the common (?) name of White Tower, while in french its official name Tower of Lions is maintained and in parenthesis we have the White Tower. (The photo is older than the post card of course since it is dated after 1914 and the surrounding wall along with all the other buildings were already demolished).

In 1905 the eastern bay of the foreland is filled with rubble and together with the conclusion of the demolition of the surrounding wall the Square of Progress is formed in the area of Macedonian Studies Palace and also the Gardens of the, now, Torre Blanca. As the color photos of the Kahn collection testify, the Torre Blanca was whitewashed regularly, especially when the Sultan visited Salonica in 1911, (at that time both the mosque and the mescid are removed to make way for the Sultan’s procession). Altough the history of the Torre Blanca and the gardens exceed the scope of this article we should note that these became the epicenter of the political and mundane life of the city. From the 10000 protesters of the Federacion on occasion of the execution of the anarchist leader Ferrer in Spain in 1910 singing the Internationale, to the first parade of the greek army in 1912, to the gathering of the supporters of Ethniki Amyna in 1916, the downed zepellins of WW1, the freak show from Constantinople in 1921, its revival as a prison of turkish POW after the Smyrna landing in the Asia Minor campaign, the first gathering of the consumers union in 1922, the luxurious barber shop of the gardens, the feast of the Prosfigikos Phoenix in 1929 and its use by the sea scouts in 1934. Acquiring camouflage coloring during WW2 was another page in the book of various color changes of the Tower. In the photo to your left you can see a downed german plane exhibited to the curious crowd during WW1.

So accepting, perhaps unduely, that Elias Petropoulos and Alberto Nar might have known a bit better I must congratulate the modern christian inhabitants who in their vast majority may not have even a century of life in this city but are ready to accept as symbol of the city an ottoman monument whose contemporary name if not properly of Jewish origin is surely due to a jewish salonican.

ps. To be honest my congratulations are addressed towards the patricians of the city like the Prefect Psomiadis, the gentlemen of the Macedonian Studies Company et.c. For the rest I hope the irony of the last paragraph is clear – the City Counsel thinks that remembrance rights in Salonica are linked with the length of one history in the city in their vote about excluding the Shoah, forgetting that the Jewish Community has a history of more than 2000 years. Studying the history of the Torre Blanca, the personalization of Salonica throughout Greece which all Saloniceans identify with, may explain their rampage insecurity.

Sources for this, rather long and perhaps tiring essay, were the works by E.Hekimoglu, K.Tomanas, J.Nehama, E.Petropoulos, the Greek Archeological Service, the Museum of the White Tower and I thank petefri for all the bibliographical information. A big thanks to mayor rishon who worked in this article as much as I did. In the photo to your right a salonican survivor from the Auschwitz draws decades afterwards, in Israel, his recollections from the deportations: the tram, the Constantine statue, the Jewish cemetery behind the tram and the White Tower splitting symbolically and in reality the intra muros historical city from the new one spouting to the right.

VISIT THESS.GR FOR COMMENTS

Ελληνικά

Τα βιβλία του Ηλία Πετρόπουλου, αν και δεν αποτελούν  ακαδημαϊκά συγγράμματα , σίγουρα αποτελούν μια ενδιαφέρουσα πηγή αδιακρισιών που σπάνια περιλαμβάνονται  στην επίσημη ιστορία.

Έτσι στο η «Ονοματοθεσία Οδών και Πλατειών» διάβασα με έκπληξη για τον Λευκό Πύργο στην Θεσσαλονίκη:

«Μπρος στον Λευκό Πύργο βλέπεις την Πλατεία του Λευκού Πύργου και τα κηπάρια του Λευκού Πύργου. Οι ονομασίες αυτές είναι ανεπίσημες καθιερωμένες από τον λαό. Η ονομασία Λευκός Πύργος είναι μετάφραση από τα ισπανό-εβραϊκά. Διόλου δεν αποκλείω την περίπτωση όπου κάποιος φωστήρας θα προτείνει την ονομασία του οθομανικού οχυρού σε Άσπρο Πύργο»

Περαιτέρω έρευνες στον, κατά τ’αλλα εξαιρετικά σχεδιασμένο, ιστότοπο του Λευκού Πύργου δεν έδωσαν πληροφορίες, ενώ γενικότερα υπάρχει μια γενικότερη ασάφεια επί του θέματος. Ως φόρο τιμής προς ορισμένους σαλονικιούς φίλους αποφάσισα να δω τι μπορούσα να βρω για την προέλευση του Λευκού Πύργου, (ή αλλιώς γνωστού ως Τόρε Μπλάνκα ή Μπεγιάζ Κουλέ). Ξεκαθαρίζω ότι δεν θα ασχοληθώ με τους κήπους του Λευκού Πύργου παρά επιφανειακά, μιας και αποτελούν ξεχωριστή ιστορία από μόνοι τους.

Η τοποθεσία

Η Θεσσαλονίκη τοπογραφικά συχνά ορίζονταν από τους πολλούς χείμαρρους της. Ένας τέτοιος ξεκινούσε από ένα λατομείο στον Άγιο Παύλο ανατολικά του οποίου υπάρχει σήμερα το νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας και συνεχίζοντας παράλληλα με την οδό Εθνικής Αμύνης κατέληγε, μέσω των προσχώσεων, στην δημιουργία ενός μικρού ακρωτηρίου. Πάνω σε αυτό το ακρωτήριο πιθανολογείται ότι υπήρχε κάποιος μικρός οχυρωματικός πύργος ήδη από το 1185, έργο βυζαντινών, αν και υπάρχουν αμφιβολίες για το αν ο πύργος του 1185 βρίσκονταν στο ακρωτήρι ή πιο δυτικά, περίπου στο ύψος του Βασιλικού Θεάτρου. Άλλοι πιστεύουν ότι δεν είναι ο χείμαρρος της Ευαγγελίστριας υπεύθυνος για το ακρωτήρι αλλά ο χείμαρρος που περνούσε ανατολικά από το εβραϊκό νεκροταφείο και διακλαδίζονταν στο Goz Dere (Λάκκο του Ματιού) και στο Kirishane (Χορδοποιειο). Υπάρχει όμως μια κοινή συμφωνία για την προσχωματική φύση του ακρωτηρίου και των δυο ορμίσκων που διέθετε, που αποτέλεσαν την φυσική τοποθεσία δημιουργίας του Πύργου. Αλλωστε αυτή η λειτουργία διατηρήθηκε και τους μετέπειτα αιώνες με την λειτουργία της τεχνητής αποβάθρας όταν οι προσχώσεις αλλοίωσαν τον φυσικό του χαρακτήρα.

Η ανοικοδόμηση του Πύργου

Περίπου ένα αιώνα μετά την κατάληψη της πόλης μια σειρά οχυρωματικών έργων δημιούργησαν νέα φρούρια στην πόλη και στα πλαίσια αυτής της δραστηριότητας είχαμε την δημιουργία του Πύργου. Κυριότερη πηγή για το έτος δημιουργίας είναι μια υπέρθυρη μαρμάρινη επιγραφή της εισόδου που πρώτος ανέφερε ο περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή και μάλιστα υπάρχει μια φωτογραφία της από τον γερμανό Στρουκ, (η επιγραφή σήμερα δεν υπάρχει – κατά άλλους σβήστηκε από τον Σουλτάνο Χαμίντ, κατά άλλους από την ελληνική διοίκηση το 1937).

Ανάλογα με τον μεταφραστή υπάρχουν μικρές διαφορές – στην επιγραφή διαβάζαμε με αραβική γραφή:

Κτισθέν κατά διαταγήν του λέοντος των ανδρείων Σουλεϊμάν,

έγινε ο λέων όλων των φρουρίων

Με τα λεανταροπρόσωπα δρακόντεια πυροβόλα γύρω του,

αρμόζει να ονομαστεί το φρούριο αυτό λεοντάρι των οχυρών,

Ετος 942 της Εγίρας του Προφήτου

Με άλλα λόγια ο πύργος κτίσθηκε από τον Σουλεϊμάν τον Νομοθέτη (ή Μεγαλοπρεπή) το έτος 942 της Εγίρας, δηλαδή το 1535 μ.κ.ε. Μια άλλη χρονολογία που αναφέρεται είναι το 974 της Εγίρας, δηλαδή το 1566 μ.κ.ε. Πάντως αξίζει να σημειωθεί ότι έχει εκτιμηθεί, μέσω δενδροχρονολόγησης, ότι τα ξύλινα υποστηρίγματα είναι βαλανιδιές της Πίνδου κομμένες περίπου το 15^ο αιώνα.

Μερικοί θεωρούν ότι ο Σινάν, ο έμπιστος και διάσημος αρχιτέκτονας του Σουλεϊμάν, ευθύνεται για το σύμβολο της Θεσσαλονίκης αλλά πιθανότητα αποτελεί απλή φήμη μιας και δεν έχουμε κάποια σχετική μαρτυρία, ενώ συνολικά στον Σινάν αποδίδονται εκατοντάδες έργα. Η φήμη ότι είναι έργο βενετών τεχνιτών διαψεύδεται οριστικά από μια άλλη εσωτερική επιγραφή που αναφέρει για μεγάλη ανακατασκευή, (με αγγαρεία – δηλαδή υποχρεωτική συμμετοχή του λαού), το 1619 και μετέπειτα αναφορές αναφέρουν οτι εκείνη υπήρξε η ημερομηνία κτίσης. Αλλωστε η τοιχοδομία συνάδει με άλλες οθωμανικές κατασκευές της περιόδου για τις οποίες έχουμε περισσότερες πληροφορίες.

Η μορφή του

Αρχικά ο Πύργος χτίσθηκε μάλλον χωρίς το περίφημο περιτοίχισμα του. Αντίθετα είχε μια κωνική μολυβδαίνια σκεπή και ανάμεσα στις σημερινές πολεμίστρες ξεπρόβαλλαν τα κανόνια που έλεγχαν τον Θερμαϊκό Κόλπο και έριχναν βλήματα «40 οκάδων σε μήκος 8 μιλίων».  Αλλωστε πιθανότατα η υπέρθυρη επιγραφή αναφέρονταν μάλλον στο πυροβολοστάσιο που ήταν η κύρια αποστολή του.

Ο ίδιος ο Πύργος είναι κυλινδρικός με ύψος 33,90 μ. και διάμετρο 22,70 μ. Έχει ισόγειο και έξι ορόφους, που επικοινωνούν με εσωτερικό κλιμακοστάσιο μήκους 120 μ., το οποίο ελίσσεται κοχλιωτά σε επαφή με τον εξωτερικό τοίχο, αφήνοντας στο κέντρο έναν κυκλικό πυρήνα διαμέτρου 8,50 μ. Έτσι, σε κάθε όροφο σχηματίζεται μια κεντρική κυκλική αίθουσα, με την οποία επικοινωνούν μικρότερα τετράπλευρα δωμάτια, ανοιγμένα στο πάχος του εξωτερικού τοίχου. Ο τελευταίος όροφος έχει μόνο την κεντρική αίθουσα και έξω από αυτήν δημιουργείται δώμα, που προσφέρει εξαιρετική θέα του γύρω τοπίου της πόλης και της θάλασσας. (πηγή)

Δεν γνωρίζουμε το πότε χτίσθηκε το περιτοίχισμα αλλά γνωρίζουμε τη μορφή του. Είχε οκταγωνικό σχήμα, χαμηλό ύψος περίπου 5 μέτρων και είχε 3 οκταγωνικούς πυργίσκους σε 3 ακμές του, εξοπλισμένοι και αυτοί με τηλεβόλα. Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι στρέφονταν προς την πόλη, ενώ ο Πύργος  βασίζονταν στο ίδιο του το μέγεθος για άμυνα προς το εξωτερικό. Υπήρχε και ένας ακόμη διώροφος πυργίσκος και διάφορα άλλα κτίσματα στο εσωτερικό που θα εξετάσουμε αργότερα την χρήση τους. Η είσοδος του περιτοιχίσματος, προς βορά και ίδια ευθεία με την είσοδο του Πύργου, ονομάζονταν Πύλη του Ντιβάν Χανέ, (ορισμένες πηγές ονομάζουν τον διοικητή των γενίτσαρων ως Ντιβάν Εφέντη και ορισμένες άλλες αναφέρουν με αυτόν το τίτλο το διοικητή της Ακροπόλεως όπου ακρόπολη ήταν το συγκρότημα του Επταπυργίου γνωστό και ως Kucuk Selanik, μικρή Θεσσαλονίκη. Κατ’ εμέ είναι ενδεικτικό της πολυπολικότητας της οθωμανικής εξουσίας και των ανταγωνισμών μεταξύ γενίτσαρων και κεντρικής εξουσίας). Ο Πύργος διέθετε και άλλες συμπληρωματικές κατασκευές απαραίτητες για την λειτουργία του ως κατάλυμα όπως τζάκια και αφοδευτήρια μέσα στο κυρίως κτίσμα και αποθήκες, δεξαμενές νερού εκτός του κύριου κτίσματος.

Η ιστορική του διαδρομή

Το αρχικό του όνομα υπήρξε, εύλογα, «Πύργος των Λεόντων» ενώ αργότερα ανεπίσημα ονομάστηκε «Πύργος της Καλαμαριάς» και  «Πύργος των Γενίτσαρων», (Καλαμαριά ονομάζονταν παλιά η περιοχή του σημερινού Ευκλείδη μέχρι την παραλία). Μέχρι το 1826 χρησιμεύει σαν φρούριο και σε αυτόν σταθμεύει το μεγαλύτερο μέρος της φρουράς των Γενίτσαρων – χρησιμεύει και ως φυλακή αλλά μόνο συμπληρωματικά προς τις ανάγκες των ίδιων των γενίτσαρων.  To κάστρο της Καλαμαριάς (Kelemeriye Kal’asi) που αναφέρει ο Εβλίγια Τσελεμπή διέθετε και τον προαναφερθείσα διώροφο πυργίσκο που  λειτουργούσε ως mescid, δηλαδή τζαμί χωρίς μιναρέ.  Επίσης γνωρίζουμε ότι διέθετε τον Mahmud Aga Zeviye, δηλαδή τον  τεκέ του Μαχμούντ Αγά, (ο τεκές ήταν ένα ησυχαστήριο των δερβίσιδων – ένα παρακλάδι του σουνιτικού Ισλάμ. Ο όρος μοναστήρι δεν αποδίδει σωστά το νόημα του αφού ήταν μυστικιστικά κέντρα προσβάσιμα στο λαό που ορισμένα δέχονταν και χριστιανους ως μέλη τους), μιας και οι γενιτσαροι είχαν μια ιδιαίτερη σχέση με το τάγμα των Μπετακσήδων αν και ο συγκεκριμένος μάλλον συνδέονταν με τους Kadiri. Η φωτογραφία αριστερά είναι εξαιρετική γιατί μας επιτρέπει να δούμε με λεπτομέρειες το ανώνυμο τέμενος που επέζησε τουλάχιστον μέχρι το 1906 και κατεδαφίστηκε από τις ίδιες τις οθωμανικές αρχές της πόλης.

Αξίζει να σημειωθεί ότι οι γενίτσαροι είχαν μετατραπεί από ένα επίλεκτο στρατιωτικό σώμα σε ένα ημιαυτόνομο και ανεξέλεγκτο τάγμα το οποίο μέχρι τον 18^ο αιώνα είχε μετατραπεί σε ένοπλη τάξη εμπόρων, στρατιωτών που παράλληλα υποχρέωναν σε καταβολή προστασίας ανεξαρτήτως θρησκεύματος και ουσιαστικά έλεγχαν τις αγορές δέρματος, τροφίμων και τσόχας. Η Θεσσαλονίκη ήταν σημαντικό κέντρο με περίπου 6.000 γενίτσαρους οργανωμένους σε 3 ορτάδες.

Η παράλογη βία και απληστία τους προς τους κατοίκους της πόλης ανεξαρτήτως θρησκείας και η δημιουργία δομών παράλληλων με το οθωμανικό κράτους ήταν μια μόνιμη πληγή σε κάθε Σουλτάνο – άλλωστε όλες οι θρησκευτικές ομάδες της πόλης τονίζουν ότι αυτές ήταν ο ιδιαίτερος στόχος των γενίτσαρων. Αποκαλυπτικό είναι ότι τις περισσότερες πληροφορίες για τις συνθήκες κράτησης έχουμε από τον φιλέλληνα δικαστή Χαϊρουλάχ που φυλακίστηκε ο ίδιος λόγω των προσπαθειών του να θέσει τέρμα στις σφαγές των γενίτσαρων το 1821 μετά την επανάσταση στην Χαλκιδική.

Τελικά στις 16 Ιουνίου 1826 ο Μαχμούντ ο Β’ διατάζει την εξόντωση τους και με επίκεντρο την Θεσσαλονίκη οργανώνεται η εξόντωση τους σε όλη την Αυτοκρατορία. Περίπου 3.000 επιβιώνουν και συλλαμβάνονται μετά από σκληρές μάχες με τον οθωμανικό στρατό και μεταφέρονται στον Πύργο όπου και εκτελούνται μαζικά. Τότε είναι που ο Λευκός Πύργος αποκτά το όνομα «Kanli Kule» (Πύργος του Αίματος) – επαναλαμβάνω ότι το όνομα δεν συνδέεται με τις εκτελέσεις των Γενίτσαρων πιο πριν όπως κατά κόρον γράφεται αφού το όνομα μέχρι τότε είναι είτε πύργος της Καλαμαριάς, είτε Πύργος των Γενίτσαρων. Η μετέπειτα χρήση του ως φυλακή και τόπος εκτελέσεων που κοινοποιούνταν με έναν κανονιοβολισμό, διατήρησαν το όνομα. Βρήκα πολλές αναφορές στο ότι οι φυλακισμένοι στον Πύργο ήταν κυρίως για πολιτικά εγκλήματα αλλά καμία επίσημη πηγή δεν επιβεβαίωση αυτή την πληροφορία.

Με την πάροδο του χρόνου ο ρόλος του Πύργου μεταστράφηκε και από προστασία από εξωτερικές απειλές, έγινε μέρος του σχεδίου ελέγχου της ίδιας της πόλης. Η ύπαρξη του περιτοιχίσματος μόνο προς την μεριά της πόλης επιβεβαιώνει την σοβαρότητα των ταραχών που ξεσπούσαν στην πόλη μέχρι και τον 18^ο αιώνα λόγω επισιτιστικών προβλημάτων. Μάλιστα όπως ισχυρίζονται ορισμένοι ιστορικοί ο Πύργος των Γενίτσαρων ήταν ένα αντίβαρο στην εξουσία του νόμιμου οθωμανού διοικητή της πόλης που έδρευε στο Γεντί Κουλέ – κάτι και που διαπίστωσαμε νωρίτερα με την διχογνωμία για το τίτλο του Divan Efendi.

Το επίσημο όνομα του ως Πύργος των Λεόντων και το ανεπίσημο ως Kanli Kule υπήρξαν τα ονόματα του μέχρι το 1891 όταν ένα εβραίος κρατούμενος, ο Νατάν Γκιντιλί (Nathan Guidili), καταδικασμένος για ένα ερωτικό έγκλημα, τον ασπρίζει με αντάλλαγμα την μείωση της ποινής και άρα την απελευθέρωση του. Ο λόγος δεν είναι γνωστός – η λαϊκή μυθολογία λέει ότι ήταν επιθυμία του Σουλτάνου ώστε να φανεί ότι κάτι αλλάζει μετά την Συνθήκη του Αγ.Στεφάνου ή με το τέλος του Tanzimat – διατηρούμε την δυνατότητα να δούμε με αμφιβολία αυτές τις δικαιολογίες. Πιο πιθανό είναι να συνδέονται με την απόφαση για χρησιμοποίηση μόνο του Γεντί Κουλέ ως των φυλακών της πόλης (μέχρι το 1989!),  την έναρξη της κατεδάφισης του περιτοιχίσματος και μια συνειδητή προσπάθεια αποσύνδεσης του Πύργου από το αιματηρό παρελθόν του.

Ενώ υπάρχουν διάφορες πηγές από τις οποίες μαθαίνουμε ότι σύντομα το Kanli Kule μετονομάζεται σε Beyaz Kule, δηλαδή Άσπρος Πύργος, δεν βρήκα κάποια επιπλέον πηγή που να υποστηρίζει ότι η υιοθέτηση του Torre Blanca της εβραϊκής κοινότητας οδήγησε στη υιοθέτηση του και από τις άλλες μειονότητες, ορθόδοξους και μουσουλμάνους, όπως υποστηρίζει ο Πετρόπουλος. Βέβαια γνωρίζουμε ότι οι έλληνες της πόλης ήξεραν λαδίνο/ισπανοεβραϊκά ώστε να μπορούν να κινούνται στην πόλη και πολλές περιοχές της πόλης ήταν γνωστές αποκλειστικά από τα εβραϊκά τους ονόματα μέχρι και το 1943 όταν ο Δήμος πήρε την πρωτοβουλία και μετονόμασε όλα τα εβραϊκά τοπωνύμια εκμεταλλευόμενος τις εκτοπίσεις των εβραίων στο Αουσβιτς. Πάντως με μια ομιλία μου με έναν τοπικό ιστορικό συμφώνησε ότι η χρησιμοποίηση του Λευκός έναντι του Άσπρος «μυρίζει επίσημη μετάφραση και όχι αυθόρμητη λαϊκή ονοματοδοσία».  Άλλωστε δεν είναι η πρώτη φορά που αυτό θα συνέβαινε στα Βαλκάνια ή στην ίδια την Θεσσαλονίκη. Το όνομα Αγία Σοφία είχε διατηρηθεί τόσο από το τζαμί Aya Sofia Cami’i στο οποίο είχε μετατραπεί η εκκλησία, τόσο από την ομώνυμη εβραϊκή συνοικία. Αντίστοιχα το τουρκικό λουτρό στη θέση Λουλουδάδικα ονομάζεται από τον λαό Yahudi Hamam, δηλαδή εβραϊκό χαμάμ γιατί βρίσκονταν μέσα στην εβραϊκή συνοικία Kulhan.

Η πιθανή εβραϊκή προέλευση της λέξης και η βαθύτατη ειρωνεία του γεγονότος με οδήγησαν σε περαιτέρω έρευνες. Την ίδια άποψη υποστηρίζει ο μεγάλος σαλονικιός λαογράφος και λογοτέχνης Αλμπέρτος Ναρ, που είχε μια αμοιβαία αντιπάθεια με τον Πετρόπουλο για να κατηγορηθεί ότι ο ένας αντιγράφει τον άλλον, δεν ξέρω όμως αν την βάσιζε στην ανάγνωση των εβραϊκών εφημερίδων της εποχής – μια δική μου έρευνα στην μοναδική ελληνική εφημερίδα έδειξε ότι την απουσία του Κανλί Κουλέ και την ύπαρξη του Μπεάζ Κουλέ. Οτι το Λευκός Πύργος δεν ήταν δημοφιλές στην ελληνορθόδοξη μειονότητα της πόλης αντικατοπτρίζεται στην δίηγηση της σαλονικιάς Ζορζέτας Ποζέλλι, εγγονής του Βιταλιάνο μεγάλου αρχιτέκτονα της πόλης που μας έδωσε το Κονάκι, την έδρα του Πρώην Υπουργείου Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας:

Βγαίνοντας από το μπαλκόνι του σπιτιού μου το πρώτο πράγμα που βλέπω είναι ο Λευκός Πύργος και θυμάμαι τα όσα άκουσα από αυτόν για τους δικούς μου. «Μπεαζ Κουλέ» τον έλεγαν οι Τούρκοι αλλά στα σπίτια μεταξύ των οικογενειών ονομάζονταν Καννλλ Κουλέ (από το καν που σημαίνει αίμα, δηλαδή ματωμένος πύργος).

Ενδεικτική είναι η σύγχιση στις ονομασίες σε αυτή την καρτ ποστάλ στα δεξιά: στα ελληνικά ως Πύργος του Αίματος και σε παρένθεση η κοινή (;) ονομασία Λευκός Πύργος, ενώ στα γαλλικά η επίσημη ονομασία του Tour de lion και σε παρένθεση η κοινή του Tour Blanche. (Η φωτογραφία είναι εμφανώς παλαιότερη της ίδιας της καρτ ποστάλ που χρονολογείται μετά το 1914 αφού περιλαμβάνει το περιτείχισμα και τα διάφορα άλλα κτίσματα που είχαν ήδη κατεδαφιστεί).

Το 1905 μπαζώνεται ο ανατολικός ορμίσκος και σε συνδυασμό με την ολοκλήρωση της κατεδάφισης του περιτειχίσματος δημιουργείται η Πλατεία Προόδου στην περιοχή της Εταιρίας Μακεδονικών Σπουδών και  οι Κήποι της πλεον Τόρρε Μπλάνκα. Όπως διαπιστώνουμε από τις έγχρωμες φωτογραφίες της συλλογής Kahn η Τόρρε Μπλάνκα συνεχίζει να ασβεστώνεται τακτικά – ειδικά επ’ ευκαιρία της επίσκεψης του Σουλτάνου το 1911 όταν και ολοκληρώνεται η καταστροφή του περιτειχίσματος κατεδαφίζονται το τζαμί και ο τεκές για να είναι άνετο το πέρασμα της πομπής. Αν και η μετέπειτα τύχη του Πύργου και των κήπων δεν είναι μέρος αυτού του άρθρου αξίζει να σημειώσουμε ότι αποτέλεσαν το επίκεντρο της κοσμικής και πολιτικής δράσης της Θεσσαλονίκης. Από τους 10.000 διαδηλωτές να τραγουδούν την Διεθνή σε μια εκδήλωση της Φεντερασιόν με αφορμή την εκτέλεση του αναρχικού Φερρέρ στην Ισπανία το 1910, στην παρέλαση του ελληνικού στρατού το 1912, τη συγκέντρωση των οπαδών της Εθνικής Αμύνης το 1916, τα καταρριφθέντα ζέπελιν του Α’ΠΠ, τον κωσταντινουπολίτικο θίασο νάνων του 1921,την αναβίωση του ως φυλακή τούρκων αιχμαλώτων μετά την απόβαση στην Σμύρνη στην Μικρασιατική Εκστρατεία,  τη συγκέντρωση του πρώτου συλλόγου καταναλωτών το 1922, το πολυτελές κουρείο των κήπων, το πρώτο τραμ το 1927, την γιορτή του Προσφυγικού Φοίνικος το 1929 και την  χρησιμοποίηση του από τους ναυτοπροσκόπους το 1934. Η βαφή του Πύργου με βαφή παραλλαγής κατά τον Β’ΠΠ αποτέλεσε μια επιπλέον σελίδα στις χρωματικές αλλαγές του κτιρίου. Στα αριστερά μια φωτογραφία από καταρριφθέντα γερμανικά αεροσκάφη να επιδεικνύονται στους περαστικούς κατά την διάρκεια του 1^ου ΠΠ.

Ετσι δεχόμενος, καταχρηστικά, ότι ο Ηλίας Πετρόπουλος και ο Αλμπέρτος Ναρ πιθανόν κάτι να ήξεραν παραπάνω να συγχαρώ τους σύγχρονους χριστιανούς Θεσσαλονικείς που μπορεί στην πλειοψηφία τους να μην έχουν ούτε έναν αιώνα διαβίωσης στην πόλη, αλλά είναι πρόθυμοι να αναγνωρίσουν ως σύμβολο της πόλης ένα οθωμανικό μνημείο του οποίου το σύγχρονο όνομα αν δεν είναι εβραϊκής προέλευσης, τότε σίγουρα οφείλεται σε έναν εβραίο σαλονικιο.

υγ. Για να είμαι ειλικρινής τα συγχαρητήρια μου είναι κυρίως προς τους ευπατρίδες της πόλης όπως τον Νομάρχη Ψωμιάδη, τους κ.κ.της Εταιρίας Μακεδονικών Σπουδών κ.ο.κ Για τους υπόλοιπους η ειρωνεία της τελευταία παραγράφου ελπίζω να είναι εμφανής – αναφέρομαι στο πρόσφατο ομόφωνο διαπαραταξιακό ψήφισμα του Δημοτικού Συμβουλίου όπου αποκλείονταν το Ολοκαύτωμα από την ιστορία της πόλης, ξεχνώντας ότι η Εβραϊκή Κοινότητα της πόλης έχει μια ιστορία άνω των 2000 χρόνων στην πόλη. Μελετώντας την ιστορία της Torre Blanca, έμβλημα της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα και με το οποίο ταυτίζονται οι ίδιοι οι Θεσσαλονικείς, μπορούμε ίσως να καταλάβουμε τους λόγους της καλπάζουσας ανασφάλειας τους.

Διαβάστε: την ιστορία με το περιτοίχισμα από agitprop, μερικές φώτο από τον Πάνο Ζ. , η επίσημη ιστορία του σύμφωνα με το Υπουργείο Πολιτισμού, Επιλεκτική Μνήμη από panokato, o Λευκός Πύργος σε χαρτονόμισμα της ΠΓΔΜ, ενας σαλονικιός που δεν του αρέσει ο Πύργος.

Πηγές υπήρξαν διάφορες εργασίες του Ε.Χεκίμογλου, του Κ.Τομανά, του J.Nehama, του Β.Δημητριάδη, του Η.Πετρόπουλου, η Αρχαιολογική Υπηρεσία, το Μουσείο του Λευκού Πύργου ενώ ευχαριστώ τον petefri για τις βιβλιογραφικές αναφορές. Ένα μεγάλο ευχαριστώ στον mayor rishon ο οποίος συνετέλεσε εξίσου σε αυτό το άρθρο όσο και εγώ. Στην φωτογραφία δεξιά ένας επιζόντας σαλονικιός ζωγραφίζει δεκαετίες μετά, στο Ισραήλ, τις αναμνήσεις του από την εκτόπιση, το τράμ, το άγαλμα του Κωσταντίνου, τα νεκροταφεία πίσω από το τραμ και ο Λευκός Πύργος που χωρίζει νοητικά και πραγματικά την intra muros ιστορική πόλη από την νέα που ξεχύνεται δεξιά.

ΣΤΟ THESS.GR ΓΙΑ ΣΧΟΛΙΑ