Ένα γραμματόσημο για την Θεσσαλονίκη – το λιμάνι/A stamp for Salonika – the port

Ελληνικά (english translation follows below)

Βγαίνω εκτός της ροής των θεμάτων, (η σειρά «Ο θάνατος στον Ιουδαϊσμό» συνεχίζεται κανονικά), γιατί έκανα μια ανακάλυψη που με έκανε να κοντοσταθώ.

Αυτό το γραμματόσημο ανήκει στην σειρά «Διασπορά» που εκδόθηκε από το Keren Kayemeth LeΙsrael πριν την ίδρυση του Ισραήλ και σκοπό είχαν την χρησιμοποίηση τους ως χαρτόσημα σε σιωνιστικά έγγραφα και σαν μέθοδο οικονομικής ενίσχυσης. Επίσης χρησιμοποιήθηκαν και ως ισραηλινά γραμματόσημα για μια μικρή περίοδο μέχρι να τυπωθούν νέα μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας το 1948.

Αν σας θυμίζει κάτι είναι γιατί όντως απεικονίζει την Θεσσαλονίκη και τον Λευκό Πύργο, (ο οποίος πήρε το όνομα του χάρη στον εβραίο Νατάν Γκιντιλί και αποτελεί την ελληνική απόδοση της λαϊκής εβραϊκής ονομασίας του). Το κείμενο γράφει «Εβραίοι Ψαράδες στο λιμάνι της Σαλονίκης» και απεικονίζει μια κλασική βάρκα των εβραίων ψαράδων με φόντο την Λεωφόρο Νίκης, τα χαμηλά τότε σπίτια της παραλίας και τον Λευκό Πύργο. Η χρονιά της έκδοσης είναι το 1943, τον ίδιο χρόνο που δεκάδες χιλιάδων θεσσαλονικέων ανέβαιναν στα βαγόνια ζώων που θα τους οδηγούσαν στο στρατόπεδο εξόντωσης του Άουσβιτς και από το οποίο μόνο 2.000 θα επέστρεφαν.

Στο προσκήνιο εβραίος ψαράς

Σε πολλούς μπορεί να κάνει εντύπωση αλλά αυτή ήταν η κλασική εικόνα των εβραίων της πόλης που, παρά την ισχυρή εμπορική και πνευματική κίνηση της, κυριαρχούσε το επάγγελμα του ψαρά και του χαμάλη. Στο ανεκτίμητο βιβλίο «Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, 1856 – 1919» της Ρένας Μόλχο μαθαίνουμε οτι το 1919 το μεγαλύτερο μέρος των σαλονικιών  (εβραίων) ασχολούνταν με επαγγέλματα της θάλασσας, 9.000 ψαράδες, χαμάληδες, λιμενεργάτες σε ένα σύνολο περίπου 35.000 ατόμων που συνιστούσαν το εργατικό δυναμικό των 70+.000 εβραίων σε μια Θεσσαλονίκη περίπου 130.000 κατοίκων (1). Οι ψαράδες ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες, τους Μόρο/Moro που ψάρευαν με καΐκια στην ανοικτή θάλασσα και του Γκριπάρι/Gripari που ψάρευαν παράκτια στον Θερμαϊκό. Κάθε συντεχνία είχε τους δικούς της κανόνες, τα δικά της έθιμα και κανόνες με τους Μόρο να θεωρούνται υποδεέστεροι από τους Γκριπάρι που θεωρούνταν τεχνίτες και περισσότερο μορφωμένοι (2).

χαμάλης

Οι χαμάληδες συνιστούσαν τις δικές τους συντεχνίες ανάλογα με το είδος των εμπορευμάτων που μετέφεραν: los hamales del Sibi/χαμάληδες της συνοικίας Σιμπή με τα παστά – los hamales del commerco/οι χαμάληδες της αγοράς, il hamaliko de la kioshe/ο χαμάλης της γωνιάς του δρόμου. Άλλοι ήταν λιμενεργάτες και λειτουργούσαν τις μαούνες που μετέφεραν τα εμπορεύματα από τα πλοία στο λιμάνι. Η κυριαρχία του εβραϊκού προλεταριάτου στο λιμάνι ήταν τέτοια που η ημέρα αργίας του λιμανιού ήταν το Σαμπάτ/Σάββατο και έμεινε για τουλάχιστον 14 χρόνια μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα όταν επιβλήθηκε η χριστιανική Κυριακή ως ημέρα αργίας στους εβραίους εργάτες. Οι  σύγχρονες μαρτυρίες των εργατών (3) μάλιστα μας πληροφορούν οτι ακόμα και μέχρι την δεκαετία του ’30 οι χριστιανοί εργάτες ήταν αναγκασμένοι να μάθουν κάποια ισπανοεβραϊκά/λαντίνο ώστε να μπορούν να λειτουργήσουν στο λιμάνι.

Το Οθωμανικό Τελωνείο στο βάθος είναι το πρώτο κτίριο της Θεσσαλονίκης που χρησιμοποιεί οπλισμένο σκυρόδεμα. Αρχιτέκτονας ο Έλι Μοδιάνο, ενώ ξεκίνησε από τον ντονμέ Τζαβίντ Μπέη.

Το λιμάνι της Θεσσαλονίκης ήταν με διαφορά το μεγαλύτερο των Βαλκανίων και η κατάληψη της Θεσσαλονίκης είχε συνοδευθεί από την αγωνία του Πειραιά οτι θα συρρικνώνονταν από την δυναμικότητα του σαλονικιώτικου εμπορίου (4).  Η ικανότητα τους ήταν τέτοια που ήδη από το 1910 σιωνιστές ηγέτες, όπως ο πατέρας του σύγχρονου Ισραήλ Νταβίντ Μπεν Γκουριόν, είχαν προσπαθήσει να εισάγουν τους σαλονικιούς λιμενεργάτες στην Παλαιστίνη προσπαθώντας να δημιουργήσουν εβραϊκά λιμάνια και να σπάσουν το αραβικό μονοπώλιο. Η προσπάθεια τότε ουσιαστικά απέτυχε αφού ακόμα και οι ίδιοι οι Σιωνιστές της Θεσσαλονίκης ευνοούσαν την ανάδειξη της ίδιας της Θεσσαλονίκης ως μιας εβραϊκής αυτοδιοικούμενης οντότητας και όχι την μετανάστευση.

Οι προσπάθειες της κεντρικής σιωνιστικής ηγεσίας πέτυχαν την δεκαετία του ’30 όταν η κρατική προσπάθεια αποεβραϊσμού της πόλης κορυφώθηκε με το Πογκρόμ του Συνοικισμού του Κάμπελ που προκάλεσε μια μαζική έξοδο εβραίων προσφύγων. Το ηγετικό στέλεχος Μπαρούχ Ουζιέλ που ήταν ο ίδιος σαλονικιός και είχε ήδη μεταναστεύσει και προέδρευε της Επιτροπής Ελλήνων Μεταναστών, (εδώ η σελίδα του στην ισραηλινή Κνέσσετ),  έπεισε την κεντρική επιτροπή να εκμεταλλευθεί την κατάσταση επ’ ευκαιρία της ίδρυσης του νέου λιμανιού της Χάιφας και να εισάγει τους πολύτιμους εβραίους λιμενεργάτες. Το 1932 ο πρόεδρος της Εργατικής Συμβουλίου και μετέπειτα δήμαρχος της Χάιφας Αμπά Χουσί ταξίδεψε ως την Θεσσαλονίκη και κατάφερε να πείσει 100 εργάτες με τις οικογένειες τους να τον ακολουθήσουν, ενώ αργότερα ακολούθησαν άλλοι. Αυτοί υπήρξαν ο πυρήνας του λιμανιού και όταν η αραβική εξέγερση του 1936 απείλησε με οικονομικό στραγγαλισμό την εβραϊκή οικονομία του Γισούβ, (η εβραϊκή παροικία στην Παλαιστίνη), ανέλαβαν το σύνολο της λειτουργίας του και την συνέχιση των εβραϊκών εξαγωγών. Εξίσου σημαντικό ρόλο έπαιξαν αργότερα στην ανάπτυξη του λιμανιού της Γιάφα.

Ο Αμπά Χουσί αναφέρει οτι οι εργάτες «επιλέχθησαν», μεταξύ των άλλων, με βάση τις δυνατότητες τους να μεταφέρουν μέχρι 400 κιλά στις πλάτες τους, κάτι που οι άραβες εργάτες αδυνατούσαν να κάνουν. Άλλες πηγές όμως (5) αναφέρουν οτι η επιλογή είχε να κάνει με άλλα κριτήρια: στην άκρως ανεπτυγμένη πολιτικά Θεσσαλονίκη οι Σιωνιστές βρίσκονταν σε αντιπαράθεση με τους Κομουνιστές για την κατάκτηση του προλεταριάτου της πόλης. (Υπενθυμίζω οτι ο κομουνισμός ήταν μια ουσιαστικά εβραϊκή υπόθεση στην Θεσσαλονίκη – στις εκλογές του 1926 το 60% των ψήφων του ΚΚΕ ήταν εβραικές παρά οτι πλέον ο εβραικός πληθυσμός ήταν μειοψηφία στην πόλη και οτι η πλειοψηφία στήριξε το Λαϊκό Κόμμα). Οπότε η επιλογή που έδινε διέξοδο σε μια εχθρική πραγματικότητα έγινε τόσο με βάση τις δυνατότητες τους, όσο και με πολιτικά κριτήρια παρά την επικράτηση του Σοσιαλιστικού Σιωνισμού στο Ισραήλ. Χαρακτηριστική ένδειξη είναι οτι σχεδόν όλοι προήλθαν από τον Οικισμό 151 και όχι από τον κομουνιστικό Βαρδάρη (Ρεζί Βαρδάρ όπως είναι γνωστό), παρά οτι εκεί συγκεντρώνονταν η πλειοψηφία του προλεταριάτου του λιμανιού.

Μεταξύ των εξαίρετων ονομάτων εκείνου του κύματος είναι ο, εννιάχρονος τότε, Μορδοχάι Μάνο που αργότερα ίδρυσε μια από τις μεγαλύτερες ναυτιλιακές εταιρίες του Ισραήλ, την Mano Maritime που είναι μάλλον περήφανη για την καταγωγή της αν κρίνουμε από τον ιστότοπο. Ενας άλλο σημαντικό άτομο ήταν ο Λεόν Ρεκανάτι που ίδρυσε στο Ισραήλ την Discount Bank και είδαμε σε αυτή την ανάρτηση να έχει χρηματοδοτήσει την δημιουργία της σαλονικιώτικης συναγωγής στο Τελ Αβίβ σε σχήμα των κοχυλιών του Θερμαικού.

Γραμματόσημο του Ισραήλ με το λιμάνι της Θεσσαλονίκης, την συναγωγή Μπεθ Σαούλ και παραδοσιακή φορεσιά σαλονικιάς/1997

Ψάχνοντας για πληροφορίες στο Διαδίκτυο έπεσα κατά τύχη σε ένα δημοσίευμα της ισραηλινής εφημερίδας Χααρέτς που αναφέρει οτι η ισραηλινή ναυτιλιακή εταιρία ZIM σκέφτονταν να αναλάβει την διαχείριση του λιμανιού της Θεσσαλονίκης το 2008 – προσωπικά το βρήκα μάλλον διασκεδαστικό. Άκρως σοβαρή όμως είναι η συνειδητοποίηση της μεγάλης ελληνικής παροικίας που υπάρχει εκτός Ελλάδας λόγω της μετανάστευσης πριν και μετά τον πόλεμο. Μόνο στο Ισραήλ υπολογίζεται οτι υπάρχουν 30.000 ομογενείς, (6) ενώ στις ΗΠΑ και την Γαλλία είναι άγνωστος ο αριθμός τους, (με περισσότερο ενδεικτικές τις περίπτωσεις του Προέδρου της Γαλλίας Νικολά Σαρκοζύ του οποίου ο παππούς είναι ο σαλονικιός εβραίος Μπενίκο Μαλλάχ, του τραγουδιστή Γιεχούντα Πόλικερ στο Ισραήλ και την βουλευτίνα του Κογκρέσου στις ΗΠΑ Σέλευ Μπέρκλευ).

Αυτοί αποτελούν μια ανεκμετάλλευτη πραγματικότητα για την παρακμάζουσα οικονομία της Θεσσαλονίκης η οποία έχει ανάγκη τόσο τον τουρισμό και πιθανές ευκαιρίες για επενδύσεις, αλλά και για την ίδια την εβραϊκή κοινότητα που οφείλει να διευκολύνει αυτές τις επαφές και να τους εντάξει  ενεργά πέρα από την απλή ενημέρωση που έχει αναλάβει σήμερα. Επίσης να επανακτήσει το σύνολο της ιστορίας της, όχι μόνο την αριστοκρατία της Θεσσαλονίκης των Μοδιάνο, Αλλατίνι κτλ – δεν υπάρχει πλεον λόγος στην μεταπολιτευτική Ελλάδα να τους αποφεύγει.

Οσο για τους ψαράδες της Θεσσαλονίκης… είναι στο χέρι των σύγχρονων κατοίκων της να αγκαλιάσουν το σύγχρονο παρελθόν της από το να αναγκάζονται να δημιουργούν ένα φανταστικό – χωρίς την συνειδητοποίηση αυτή είναι καταδικασμένοι να αφήνονται να λειτουργούν κάτω από τα ίδια συμπλέγματα που ευθύνονται για πολλά από τα σημερινά προβλήματα της.

Είμαι από το Ρεζή Βαρδάρη, τον παλιό συνοικισμό
Εβραιόπουλα λεβέντες είδαμε εκεί το φως
Το φωνάζω και καυχιέμαι: Είμαι Θεσσαλονικιός
Και θα είμαι ως το τέλος γνήσιος και πιστός Ρωμιός

σύνθεση του Ιακώβ Λεβή που μετά το Αουσβιτς μετανάστευσε στο Ισραήλ (6)

English

I’m leaving the series «Death in Judaism» for a moment because a small discovery which made me halt.

This stamp belongs to the «Diaspora» series issued by the Keren Kayemeth LeΙsrael before the founding of the State of Israel and were used both as stamps on zionist documents and as a means of economically contributing to the goals of KKL. They were also used as israeli stamps for a brief period in 1948 until new ones were printed after the declaration of independence in 1948.

If it reminds you something it’s because it indeed depicts Salonika and the White Tower, (which was named thanks to the jew Natan Guidili and is the greek version of the popular jewish name). The text says «Jewish Fishermen at the port of Saloniki» and shows a classic boat of Jewish fishermen and in the background Nikis Avenue with the, then, low houses and the White Tower. The year it was issued is 1943, the same year when tenths of thousands of Salonicans were transported with cattle-wagons to the death camp of Auschwitz and only 2.000 would return.

A jewish fisherman in the foreground

To many it may come as a surprise but this was the iconic image of the Jews of the city, which despite it’s potent commercial and intellectual activity, was dominated from the professions of fisherman and hamal/porter. In the invaluable book by Rena Molho «The Jews of Salonica, 1856 – 1919» we learn than in 1919 the largest part of the jewish inhabitants of Salonica were employed in sea profession, 9.000 fishermen, porters, port workers from a manpower totaling around 35.000 persons in a 70+.000 strong community in a city of 130.000 inhabitants. (1) The fishermen were organized into guilds, the Moro which fished with caiques in the open seas and the Grippari which stayed near the shore of the Thermaikos Gulf. Each guild had its own customs and rules with the Moro being considered less than the Grippari which had an artisan status and were more educated. (2)

a hamal/porter

The hamals/porters had also their own guilds according to the type of merchandise they would be carrying: los hamales del Sibi/the Sibi Quarter porters for salted food – los hamales del commerco/the marketplace porter , il hamaliko de la kioshe/the smalltime street corner porter. Others were the port workers which operated the maunas/keelboats which transported goods from the ships to the port and operated the port itself. The dominance of the Jewish workforce was such that the day of rest in the harbor was Shabbat/Saturday and remained such for at least 14 years after the incorporation of Salonica in Greece, when the christian Sunday was imposed as the day of rest to the Jewish workers. Contemporary testimonies of workers (3) inform us that even in the 30’s the christian workers were forced to learn judeospanish/ladino to be able to function in the harbor.

The Ottoman Customs in the back is the first building to use reinforced concrete in Salonika. The engineer is Eli Modiano and was commenced by donme Cavid Bei

The port of Thessaloniki was by far the most important of the Balkans and the occupation of Salonica was accompanied by concern in the Piraeus harbor that it would shrink in front of the dynamism of the salonican trade.(4)  Their ability was such that already in 1910 zionist leaders, like the founding father of Israel David Ben Gurion, tried to import salonican dockworkers in Palestine in an effort to break arab monopoly and create jewish ports. The effort then failed because even the Salonican Zionists favored the transformation of Salonica into a self-governed Jewish entity and not immigration.

The efforts of the central zionist leadership met with success in the 30’s when the State’s effort to wipe out Jewish influence in the city culminated in the Kambel Quarter Pogrom which caused a mass exodus of jewish refugees. A leading member, Baruch Uziel who was himself a salonican and had already immigrated and chaired the Greek Immigrants Committee (here is his page in the israeli Knesset)  convinced the central committee to take advantage of the situation given that the new Haifa port was about to begin operations and import the valuable jewish dockworkers. In 1932 the president of the Workers Council and later Mayor of Haifa Abba Hushi traveled to Salonika and managed to convince 100 workers and their families to follow, while others followed later. They became the core of the port and when the Arab Revolt of 1936 threatened with economic death the Yisuv, (the jewish community in Palestine), they took over all of the operations and the continuation of Jewish exports. They played an equally important role in the development of the Yaffo port later on.

Abba Hushi reports that the workers were «chosen», among other things for their ability to lift up to 400kg, something that arab workers could not achieve. Other sources, though, speak of this selection based on other motives: in the politically active Salonica the Zionists were in constant competition with the Communists to win the proletariat of the city. (I remind that Communism was basically a Jewish affair in Salonica – in the 1926 General Elections 60% of the Communist Party of Greece’s votes were Jewish despite that the Jews were now a minority in the city and in majority supported the conservative Laiko Komma). Therefore the choice that was to provide an exit in an increasingly hostile reality was based on their skills but also on political criteria despite the prevailing of Socialist Zionism in Israel. Indicative is the fact that almost all of them came from the 151 Quarter and not from the Regie Vardar Quarter despite the fact that the majority of the harbor’s proletariat resided there. (5)

Among the prominent members of that immigrant wave was the, then 9 year old, Mordechai Mano which later founded one of Israel’s major maritime companies, Mano Maritime which I imagine is rather proud of its background given the company’s site. Another important person is Leon Rekanati which founded the Discount Bank and as we saw donated the money for the salonican synagogue of Tel Aviv in the shape of Thermaikos Gulf sea shells.

Israeli stamp depicting the White Tower, the port of Salonica, the Beth Saul synagogue and a woman in traditional salonican outfit/1997

Looking for information in the Internet I accidentally stumbled in an article of the israeli newspaper Haaretz which reports that the israeli maritime company ZIM was interested in acquiring the management of the Salonica Port in 2008 – personally I found it somewhat amusing. But I’m being very serious that we should become conscious of the vast greek colony outside Greece due to the immigration before and after WW2. Only in Israel there are an estimated 30.000 Greek Jews, (6) while in the USA and France their number is unknown, (with most prominent being the cases of President of France Nicola Sarkozy whose grandparent was the salonican jew Benico Mallah, israeli singer Yehuda Poliker or US congresswoman Shelley Berkley).

These remain an untapped resource for the declining economy of Thessaloniki which needs both the tourism and possible chances for investment. This also true for the Jewish Community itself which must facilitate these contacts and try to mobilitate them in an active way rather than the simple briefing which does today. It should also reacquire the totality of its history, not only the aristocracy of the city of the Modiano’s, the Alattini’s etc – there is no reason today to avoid the rest in post-1973 Greece.

As for the fishermen of Salonica… it is up to the contemporary inhabitants to embrace their recent past than having to create an imaginary one – without becoming conscious of this fact they are doomed to operate under the same complexes which are responsible for many of its problems today.

I am from the Regie Vardari, the old quarter
Fine proud Jews, there we saw the light
I am going to say it and boast about it: I am Salonican
and to the end I’ll be a true Romios

a composition by Iakov Levi who after Auschwitz emigrated to Israel (6)

Ελληνικά μνημεία για Σοά στο Ισραήλ / Greek Shoah monuments in Israel

Ελληνικά (english translation follows)

Κατά τύχη ψάχνοντας στο Διαδίκτυο έπεσα πάνω σε μια σελίδα που παραθέτει ορισμένα από τα μνημεία για το Ολοκαύτωμα/Σοά που αφορούν την Ελλάδα στο Ισραήλ.

• Το κυριότερο είναι αυτό που υπάρχει στην Κοιλάδα των Κοινοτήτων στο Γιαντ Βασέμ που είναι το επίσημο μουσείο της Σοά στην Ιερουσαλήμ. Η Κοιλάδα των Κοινοτήτων είναι ένας λαβύρινθος που σκάφτηκε μέσα στον βράχο και σε 107 τοίχους υπενθυμίζει τις 5000 εβραικές κοινότητες που υπήρξαν θύματα. Η Ελλάδα αντιπροσωπεύεται από δυο τοίχους: έναν που αναφέρει τις ελληνικές πόλεις της Αθήνας, Αρτας, Βόλου, Χαλκίδας, Χανίων, Ρόδου, Κέρκυρας, Λάρισσας, Καστοριάς, Κως, Ορεστιάδας, Καβάλας, Αλεξανδρούπολης, Δράμας, Κομοτηνής, Σερρών, Βέροιας, Ιωαννίνων κ.α. και ένα ακόμη που αναφέρει αποκλειστικά την Θεσσαλονίκη. (φώτο από τον Werner Kunz εδώ)

1. Στην Χάϊφα ένα μνημείο για την Ελλάδα.
2. Στο Τελ Αβίβ ένα μνημείο για την Καστοριά
3. Στην Χολόν ένα μνημείο για την Κέρκυρα
4. Στο Κφαρ Μεναχέμ ένα μνημείο για την Θράκη
5. Στην Χολόν ένα μνημείο για την Θεσσαλονίκη
6. Στο Τελ Αβίβ η σαλονικιώτικη συναγωγή που είδαμε στο «Μια σαλονικιώτικη συναγωγή στο Τελ Αβίβ»
7. Στην Ιερουσαλήμ δρόμος για την Θεσσαλονίκη
8. Στο Τελ Αβιβ δρόμος για την Θεσσαλονίκη
9. Στην Μπεερ Σέβα δρόμος για την Θεσσαλονίκη.

   

   

   
   

   

   

   
   

   

   

   
   

   

   

   
   

   

   
   

English

By chance searching the Internet I happened to run into a page which lists some of the monuments to the Shoah/Holocaust which regard Greece in Israel.

• The main one is the existing one in the Valley of the Communities in Yad Vashem, the official Museum for the Shoah in Jerusalem. The Valley of the Communities is a monuments literally dug into the bedrock and in 107 walls reminds of the 5000 jewish communities which suffered during the Shoah. Greece is represented by two walls: one with the names of the greek cities of Athens, Arta, Volos, Chalkida, Chania, Rhodes, Corfu, Larissa, Kastoria, Kos, Orestiada, Preveza, Karditsa, Kavala, Alexandroupolis, Drama, Komotini, Serres, Veria, Ioannina and others; the other one states solely the community of Salonika.  (photo by Werner Kunz here)

1. In Haifa a monument for Greece.
2. In Τel Aviv a monument for Kastoria.
3. In Holon a monument for Corfu.
4. In Kfar Menachem a monument for Thrace.
5. In Holon a monument for Salonica.
6. In Τel Aviv the salonican synagogue we saw in «A salonican synagogue in Tel Aviv».
7. In Jerusalem a street name for Salonica.
8. In Τel Aviv a street name for Salonica.
9. In Beer Sheba a street name for Salonica.

   

   

   
   

   

   

   
   

   

   

   
   

   

   

   
   

   

   
   

Ο θάνατος στον Ιουδαϊσμό: ταφικά έθιμα/Death in Judaism: burial customs

Ελληνικά (english translation follows bellow)

Αυτή η ανάρτηση οφείλει να αρχίσει με μια παραδοχή: δεν υπάρχουν «εβραϊκά ταφικά έθιμα». Πώς θα μπορούσε άλλωστε να υπάρχει μόνο μια κωδικοποιημένη μορφή έκφρασης του πιο έντονου ανθρώπινου συναισθήματος, αυτό της απώλειας και ειδικά σε μια θρησκεία που χαρακτηρίζεται από την απουσία δογμάτων. Ετσι λοιπόν θα επικεντρωθώ αποκλειστικά στα ελληνικά ταφικά έθιμα – επιπλέον δεν θα αναφερθώ αναλυτικά αλλά θα επικεντρωθώ στην σύγχρονη μορφή τους μεταπολεμικά, μαζί με ορισμένες μεσοπολεμικές αναφορές όπου είναι απαραίτητο. Σκοπός όπως αναφέραμε στην προηγούμενη ανάρτηση που αναφέρεται στις εβραϊκές πεποιθήσεις για τον θάνατο είναι μια προσέγγιση ενός εξαιρετικά σημαντικού κομματιού του εβραϊκού κύκλου της ζωής και οδηγός για τους χριστιανούς που θα θελήσουν να παραβρεθούν στην κηδεία ενός φίλου ή συγγενή τους.

Η στιγμή του θανάτου

Την στιγμή του θανάτου κάποιος φίλος της οικογενείας φροντίζει να κλείσει τα μάτια και το στόμα του νεκρού και να τον τοποθετήσει κοιτώντας τον ουρανό – από αυτή τη στιγμή και μετά ο νεκρός δεν μένει μόνος του αλλά υπάρχει πάντα κάποιος στο δωμάτιο μαζί του, ο λεγόμενος σομέρ/φύλακας, (κατάλοιπο αρχαίων εποχών όπου η σωρός είχε ανάγκη προστασίας αλλά σήμερα αποτελεί έκφραση τιμής στον νεκρό). Επίσης ένα κερί θα πρέπει να καίει κοντά του, μια υπενθύμιση οτι η αιώνια νέφες/ψυχή του συνεχίζει να υπάρχει. Παλαιότερα αυτό και τα υπόλοιπα κομμάτια αποτελούσαν φροντίδα της Χεβρά Κεντοσά/Αγίας Αδελφότητας που ήταν μια κοινοτική οργάνωση που αναλάμβανε τις κηδείες και με εθελοντική συμμετοχή – σήμερα το κομμάτι το αναλαμβάνουν γραφεία κηδειών που έχουν συνάψει συμβάσεις με τις Κοινότητες και συνεργάζονται με τον ραβίνο και τις τοπικές Χεβρά Κεντοσά αν υπάρχουν.

Πιάτο προσφορών στην Χεβρά Κεντοσά/Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος

Οι Χεβρά Κεντοσά αποτελούνται από άντρες και γυναίκες και θεωρείται μιτζβά/θετικό καθήκον η συμμετοχή σε αυτήν – οι συμμετέχοντες δεν αμείβονται και καλύπτονται μόνο τα  υλικά έξοδα από προσφορές. Ο νεκρός θα πλυθεί εξονυχιστικά και κάθε ανοικτή πληγή πρέπει να κλείσει, ενώ στην συνέχεια θα τυλιχτεί σε ένα ταχρίχ/λευκό σάβανο – με τον αριθμό των πλύσεων, των προσευχών και τυλίγματος του σάβανου να είναι συγκεκριμένος και μέρος ενός αυστηρού τυπικού που ονομάζεται τα’αρά. Η σωρός τοποθετείται σε ένα απλό φέρετρο, αρόν, χωρίς κανένα επιπλέον στολίδι, κόσμημα ή ένδυμα πλέον του νεκρικού σάβανου – μόνη εξαίρεση είναι η δυνατότητα να  τυλιχτεί επιπλέον από το προσωπικό του ταλέτ με κομμένη μια γωνία από τα τσιτσίτ δείχνοντας οτι πλέον δε θα χρησιμοποιηθεί για προσευχή. Ο λόγος πίσω από αυτή την εξαιρετικά απλή ταφή είναι για να υποδείξει την γύμνια μας και την ισότητα μας μπροστά στον θάνατο. Αυτή είναι η τελευταία φορά που το σύνολο της οικογενείας μπορεί να αποχαιρετήσει τον νεκρό από κοντά αφού το φέρετρο δεν ανοίγει παρά στο νεκροταφείο ξανά. Το φέρετρο συνηθίζεται να καλύπτεται από ένα μαύρο ύφασμα με το Μαγκέν Νταβίντ/Άστρο του Δαυίδ αν ο νεκρός ήταν ηλικιωμένος και λευκό αν ήταν νέος.

Παλαιότερα ήταν καθιερωμένο την στιγμή του θανάτου να αδειάζουν κάθε δοχείο με νερό στο σπίτι γιατί πίστευαν οτι ο Αγγελος του Θανάτου μπορεί να το είχε χρησιμοποιήσει για να καθαρίσει το ξίφος του μετά την τέλεση της αποστολής του. Μάλιστα το συγκεκριμένο έθιμο ανήκε στον επίσημο κατάλογο της Ιεράς Εξέτασης στην Ισπανία για να διαπιστωθεί αν ο εξεταζόμενος είναι κρυπτο-εβραίος. Σε μερικά σπίτια έχω δει οτι αυτή η παράδοση επιζεί με το να αφήνουν το νερό να τρέχει λίγο από μια βρύση. Σε άλλες πόλεις της Ελλάδας, όπως τον Βόλο, συνηθίζουν να σπάνε ένα κανάτι με λίγο νερό μέσα την ώρα που ξεκινά η μεταφορά του νεκρού στο νεκροταφείο.

Η κηδεία

Η μεταφορά στον τάφο/Encyclopedia Judaica

Η κηδεία οφείλει να ξεκινήσει το συντομότερο δυνατόν – αν όχι την ίδια, τουλάχιστον την επόμενη μέρα εκτός και αν είναι Σαμπάτ, (κατάλοιπο των εποχών που το ζεστό μεσανατολικό κλίμα δεν επέτρεπε την διατήρηση του νεκρού). Συνήθως η τελετή λαμβάνει χώρο είτε στη συναγωγή, είτε συνηθέστερα σε ένα μικρό ευκτήριο οίκο στο χώρο του νεκροταφείου, σπανιότατα δε στο ίδιο το σπίτι. Η τελετή είναι σύντομη και χαρακτηρίζεται από τις 7 περιφορές, ακαφότ, που θα κάνει ο ραβίνος γύρω από το φέρετρο και τα λίγα λόγια που μπορεί να πει κάποιος προς τιμή του εκλιπόντα. Αυτή η νεκρολογία που ονομάζεται εσπέντ γίνεται από τον μασπίντ και παλαιότερα είχε σκοπό τόσο να εξυμνήσει τον εκλιπόντα, όσο και να προκαλέσει την θλίψη στους παρευρισκομένους προωθώντας την μετάνοια. Μετά τις προσευχές, που λαμβάνουν παρόντων του συνόλου των συμμετάσχοντων, το φέρετρο αναχωρεί για το χώρο ταφής συνοδευόμενο αποκλειστικά από τους άνδρες.

Ο τάφος οφείλει να είναι τουλάχιστον 1 μέτρο βαθύς και σκαμμένος αποκλειστικά στο χώμα ώστε η σωρός, χωρίς το φέρετρο που πλέον δεν έχει άλλη χρησιμότητα και δεν ενταφιάζεται, να μπορεί να είναι σε άμεση επαφή με το χώμα, (αποτελεί μια δυσάρεστη εξέλιξη η σύγχρονη απαίτηση των οικογενειών για ενισχυμένη κατασκευή και βαθύτερη ταφή ώστε να ελαχιστοποιούνται οι πιθανότητες βεβήλωσης από τις σχετικά συχνές αντισημιτικές επιθέσεις στα εβραϊκά νεκροταφεία). Η σωρός χαμηλώνεται με τα πόδια πρώτα και τοποθετείται ξαπλωτή στην πλάτη, με μια μικρή πέτρα κάτω από το κεφάλι ώστε να μπορεί να κοιτά προς την Ιερουσαλήμ όταν θα έρθει ο Μεσσίας και γίνει η τεhιάτ hα’μετίμ/ανάσταση των νεκρών. Λίγο πριν χαμηλωθεί μπορούν να πλησιάσουν οι γιοί και οι εγγονοί ώστε να φιλήσουν το χέρι για τελευταία φορά – αν ο νεκρός ήταν ένας ιδιαίτερα γνωστός ραβίνος τότε και άλλοι μπορεί να πλησιάσουν την σωρό. Μια πλάκα τοποθετείται πάνω από τη σωρό και οι παρευρισκόμενοι ρίχνουν χώμα ή μια πέτρα δίνοντας συμβολικά στον νεκρό την άδεια να αναχωρήσει και παρέχοντας ένα αίσθημα ολοκλήρωσης. Τα λουλούδια και τα στεφάνια είναι ξένα προς την εβραϊκή παράδοση και δεν είναι ευπρόσδεκτα – αντίθετα σήμερα συνηθίζεται να δηλώνεται ρητά ένα φιλανθρωπικό ίδρυμα όπου οι παρευρισκόμενοι μπορούν να κάνουν μια δωρεά.

Κατά την αποχώρηση από την τελετή συνηθίζεται να πλένονται τα χέρια σε μια βρύση που πάντα είναι διαθέσιμη στους επισκέπτες στο χώρο του νεκροταφείου.

To νέο εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης/(c) jbschecter

Ο τάφος αποτελεί την τελευταία κατοικία του νεκρού αφού οι εβραίοι δεν ξεθάβουν ποτέ τους νεκρούς τους, εκτός από περιπτώσεις φυσικών καταστροφών, κρατικής κατάσχεσης, λανθασμένης ταφής αλλά και τότε απλώς ενταφιάζονται σε άλλο τάφο. Η εκταφή του νεκρού, όπως συνηθίζεται στην Xριστιανική Ορθόδοξη παράδοση, θεωρείται από τις χειρότερες δυνατές βεβηλώσεις και πηγή τρόμου στην εβραϊκή παράδοση σε θρήσκους και μη.

Είναι προφανές οτι και χριστιανοί μπορούν να συνοδεύσουν το νεκρό  καθόλη την διάρκεια της τελετής σεβόμενοι τις παραδόσεις των ζωντανών συγγενών του και προφανώς μην όντας υποχρεωμένοι να συμμετάσχουν στο θρησκευτικό κομμάτι.

Κάτι ακόμα: η καύση των νεκρών ιστορικά υπήρξε ξένη στην εβραϊκή παράδοση. Αναμενόμενα σήμερα υπάρχει ένα ισχυρό αίσθημα αντιπάθειας δεδομένης της εμπειρίας της Σοά/ Ολοκαυτώματος. Η κυρίαρχη άποψη μεταξύ των ραβίνων, (όπως είπαμε ο Ιουδαϊσμός δεν έχει δόγμα και ούτε ιεραρχία), είναι οτι η καύση δεν γίνεται δεκτή αλλά ούτε απαγορεύεται σε ραβίνους να συμμετάσχουν στην τελετή αλλά και ούτε απαγορεύεται η ταφή σε εβραϊκό νεκροταφείο με το εβραϊκό τυπικό – αποτελεί προσωπική επιλογή του κάθε ραβίνου. Η ταρίχευση όμως απαγορεύεται αυστηρά. Η αυτοκτονία αν και αποτρέπει την απόδοση τιμών μέσω της κε’ρι’ά και του εσπέντ, δεν απαγορεύει το κομμάτι που αφορά τους πενθούντες – στην σύγχρονη εποχή δεν έχει χρησιμοποιηθεί ποτέ για να αρνηθεί το σύνολο της τελετής. Πρακτικά μόνο η περίπτωση των αποστατών είναι ο μόνος λόγος για να αρνηθεί η ταφή σε εβραϊκό νεκροταφείο σύμφωνα με το εβραϊκό τυπικό.

Κηδεία του ραβίνου Αβραάμ Σασσών στην Λάρισα το 1957/Αρχείο Εσδρά Μωυσή και Δήμος Λαρίσης

Μετά την κηδεία

Στην στιγμή του θανάτου σημαντικό κομμάτι των ραβινικών παραινέσεων απευθύνονται στην απελπισία ή απάθεια που προσβάλει τους συγγενείς και σκοπό έχουν να βοηθήσουν να δημιουργηθεί μια αυτόματη διαδικασία. Πχ στην βιβλιογραφία διαβάζουμε οτι τον 19ο αιώνα είχαν αυστηρά απαγορευθεί οι έντονες εκδηλώσεις όπως οι αυτοτραυματισμοί που ήταν συχνές μεταξύ των γυναικών. Η’ οι καθημερινές επισκέψεις στην οικογένεια απαγορεύτηκαν όταν ένας διάσημος ραβίνος προσπάθησε να πέσει από το παράθυρο μετά από μια πλημμυρίδα επισκεπτών που ήθελαν να εκφράσουν την λύπη τους.

Από την στιγμή του θανάτου η συνήθης ευχή που ακούγεται όταν κάποιος τον πληροφορείται είναι Μπαρούχ νταγιάν αΕμέτ / Ευλογητός Αυτός, ο αληθινός Κριτής, αν και επίσης από τους παλαιότερους μπορεί να ακουστεί το μαλογράδο ε ενκορτάδο, δηλαδή οτι το νήμα της ζωής του λιγόστεψε άτυχα αν ο νεκρός ήταν νέος.

Μετά την τελετή στο νεκροταφείο οι παρευρισκόμενοι μαζεύονται σε ένα σπίτι και ακολουθεί μια μικρή συγκέντρωση. Η οικογένεια του νεκρού συνηθίζει να φοράει μαύρα ρούχα τα οποία τα σκίζει συμβολικά για να δείξει το πένθος της, (το έθιμο είναι γνωστό ως κε’ρι’ά) και χωρίς παπούτσια. Κάθονται στο πάτωμα, με πλάτη στον τοίχο σε μαξιλάρια που έχουν καλυφθεί από μαύρο ύφασμα, το οποίο καλύπτει και κάθε καθρέπτη στο σπίτι. Από το έθιμο αυτό εξαιρούνται όλα τα παιδιά που δεν έχουν ενηλικιωθεί θρησκευτικά ακόμη, δηλαδή είναι μικρότερα των 13 ετών αν και στην σύγχρονη εποχή τα παιδιά προστατεύονται ακόμα περισσότερο – επιπλέον δεν εφαρμόζονται αν αφορούν ένα μωρό μικρότερο των 30 ημερών. Όπως είπαμε μερικές φορές αφήνεται ανοικτή κάποια βρύση να τρέχει.

Τότε είναι η κατάλληλη στιγμή να επιδώσει κάποιος τα συλλυπητήρια του στην οικογένεια μιας και αποφεύγονται πριν την ολοκλήρωση της κηδείας. Είτε είστε εβραίοι ή όχι, τότε είναι η κατάλληλη στιγμή να θυμηθείτε τον εκλιπόντα και να θυμηθείτε τις ευχάριστες στιγμές μιας και στην εβραϊκή παράδοση ενθαρρύνεται η διατήρηση ζωντανής της μνήμης του νεκρού.

Κατά την διάρκεια της συγκέντρωσης συνηθίζεται να μοιράζονται αυγά χαμινάδος, μαύρες σταφίδες και καφές αλλά αυτό δεν αποκλείει και ένα πλουσιότερο γεύμα για τους παρευρισκόμενους – αντίθετα στην σεφαραδίτικη παράδοση συνηθίζεται η ευρύτερη οικογένεια αλλά και φίλοι να προσφέρουν πλήρες γεύμα, αρκεί να μην περιέχει κρέας, στην οικογένεια που ίσως να το έχει παραμελήσει μέσα στην θλίψη της. Άλλωστε αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό οτι σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδος έχει επικρατήσει η προσφορά διαφορετικών φαγητών: στην Κέρκυρα σφουγγάτο, στην Θεσσαλονίκη και στις σεφαραδίτικες κοινότητες σούπα με φιδέ. Για ευνόητους λόγους συνηθίζεται η προσφορά από ρακί παλαιότερα και κονιάκ τα τελευταία χρόνια.

Στην επόμενη ανάρτηση θα ασχοληθούμε με την περίοδο μετά την κηδεία, το θέμα του πένθους και τα έθιμα της…

Ο θάνατος στον Ιουδαϊσμό: τα πιστεύω του/ Death in Judaism: its beliefs

English summary

The following article is part of a series on Judaism and its take on death and its participation in the cycle of life. This first part is going to deal with the theology surrounding death while the rest will focus into jewish sephardic burrial practices, grieving in Judaism, jewish cemeteries and even how to read the jewish gravestones that can still be found around Salonica. Because there is an abundance of fine online resources on death in Judaism and I’m lazy I will not translate this. Use Google Translate if you feel like it although I would recommend this excellent article which I can attest to its quality. Be assured that the next posts regarding the Greek Jewish burial customs will appear as usually in both English and Greek.

Ελληνικά

Ο θάνατος στον Ιουδαϊσμό είναι στενά συνδεδεμένος με την καθημερινότητα των ζωντανών αλλά η ίδια η φύση του δεν είναι καθορισμένη. Μάλιστα η όλη έννοια της ζωής μετά το θάνατο δεν αποτελεί κεντρικό κομμάτι της εβραϊκής θεολογίας και ούτε υπάρχει κάποια συγκεκριμένη άποψη. Ο ραβινικός σχολιασμός, το Ταλμούδ και ο μυστικιστικός Ιουδαϊσμός με το Ζοχάρ και την Καμπάλα ανέπτυξαν το θέμα και ευθύνονται για την μεγάλη ποικιλία των υποθέσεων που έχουν γίνει αλλά δεν επιτρέπουν μια ξεκάθαρη απάντηση όπως γίνεται στις άλλες θρησκείες και ειδικότερα στον Χριστιανισμό. Σκοπός αυτής της ανάρτησης αλλά και αυτών που θα ακολουθήσουν δεν είναι μια ακαδημαϊκή παρουσίαση αλλά μια προσέγγιση ενός εξαιρετικά σημαντικού κομματιού του εβραϊκού κύκλου της ζωής και οδηγός για τους χριστιανούς που θα θελήσουν να παραβρεθούν στην κηδεία ενός φίλου ή συγγενή τους. Επειδή αμφιβάλλω σε πόσους αρέσει να διαβάζουν σεντόνια θα το σπάσω και σε επόμενες αναρτήσεις θα ασχοληθούμε με τα εβραϊκά ταφικά έθιμα, το πένθος, τα εβραϊκά νεκροταφεία, την σχέση των εβραίων με τους νεκρούς τους αλλά και πώς μπορείτε να διαβάσετε τις εβραϊκές ταφόπλακες που μπορείτε να βρείτε διάσπαρτες σήμερα στην Θεσσαλονίκη με σχετικά παραδείγματα.

Λίγη θεωρία πρώτα

Η εβραϊκή θρησκεία, παρά το γεγονός οτι πιστεύει σε κάποιου είδους μετά-θάνατο ζωή, δεν διαθέτει τις έννοιες του Παράδεισου και της Κόλασης όπως αναπτύχθηκαν αργότερα στην χριστιανική θρησκεία και ούτε αυτή παίζει τον ίδιο κεντρικό ρόλο που παίζει στις υπόλοιπες θρησκείες μιας και ο Ιουδαϊσμός επικεντρώνεται στο σήμερα. Στην Τορά ο όρος που χρησιμοποιείται για την κατοικία των ψυχών μετά τον θάνατο είναι το Σεόλ, όπου οι ψυχές πιθανολογείται οτι διάγουν ένα είδος ακαθάριστης και θαμπής ζωής αλλά δεν συνδέεται με την έννοια της ανταμοιβής ή της τιμωρίας.

Αυτές οι έννοιες, οι οποίες αργότερα θα αποτελέσουν την βάση της χριστιανικής θεολογίας, εισάγονται σχετικά αργά ταυτόχρονα με την εξέλιξη της εβραϊκής εσχατολογίας, δηλαδή της διδασκαλίας για το τέλος του ανθρώπου και του κόσμου. Μετά την καταστροφή Δεύτερου Ναού της Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους η δυσάρεστη πολιτική κατάσταση στο αρχαίο Ισραήλ με τις επαναλαμβανόμενες στρατιωτικές ήττες και την αδυναμία ανεξάρτητης εθνικής υπόστασης αναγκάζουν την θεολογική σκέψη της εποχής να στραφεί σε διαφορετικούς δρόμους γιατί και η έννοια του Σεόλ δεν επαρκεί πλεον.

Η απλή εξήγηση για το Σεόλ δεν εξηγεί το γιατί ο Θεός επιτρέπει την καταστροφή του λαού του και του ίδιου του Ναού του. Οπότε αναπτύσσεται η ιδέα οτι υπάρχει ένας κόσμος που ακολουθεί, Ολάμ ha Μπά, στο οποίο οι δίκαιοι ανταμείβονται στη Γκαν Εντέν και οι άδικοι βρίσκονται για 12 μήνες στην Γκε’ινόμ ώστε να μετανοήσουν – μόνο μια ελάχιστη ομάδα εξαιρετικά κακών εξαιρείται, (πχ ο Φαραώ ή ο Α.Χίτλερ). Και τα δύο είναι πνευματικά στάδια και δεν ανταποκρίνονται στην περισσότερο υλιστική ιδέα που τελικά επικρατεί στον Χριστιανισμό και δεν είναι κυριολεκτικές τοποθεσίες. Ενδεικτικά αναφέρω οτι ακόμα και σήμερα αυτές οι έννοιες δεν είναι αυστηρά καθορισμένες και αποτελούν πεδίο ανοικτής ερμηνείας – ειδικά θα πρέπει να αποφευχθεί η ιδέα οτι αποτελούν τις εβραϊκές εκδόσεις του παραδείσου/κόλασης μιας και βασίζονται σε τελείως διαφορετικές αξιώσεις.

Ειδικά η έννοια της Γκε’ινόμ έχει ενδιαφέρον γιατί το όνομα προέρχεται από την Κοιλάδα του Εννώμ όπου ειδωλολατρικές φυλές προχωρούσαν σε ανθρωποθυσίες στον θεό Μολώχ και αργότερα με την επικράτηση του Ιουδαϊσμού, ο οποίος πολέμησε την πρακτική,  έγινε ο σκουπιδότοπος της Ιερουσαλήμ και τόπος ταφής των εγκληματιών. Μάλιστα επικρατούσε η αντίληψη οτι τα σώματα τους θα καταναλώνονταν από μια αιώνια φωτιά, μια ιδέα που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της χριστιανικής ιδέας της Κόλασης, χωρίς όμως να ξέρουμε αν αναφέρονταν σε κάποιο γεωλογικό στοιχείο της περιοχής Οι χριστιανοί διατήρησαν την απέχθεια των εβραίων για το μέρος με το να τοποθετήσουν εκεί ένα κομμάτι γης που αγοράστηκε με τα 30 αργύρια του Ιούδα, μια ενδιαφέρον παράδειγμα του πώς ένα «καταραμένο μέρος» διατηρεί την ιδιότητα του παρά τις διάφορες θρησκείες και εξηγήσεις, ενώ ο Μολώχ επιζεί και σήμερα ως έκφραση.

Κοιλάδα του Ενώμ στην Ιερουσαλήμ σήμερα/(c)Ilya Borovok

Η ίδια η έννοια της τεhιάτ hα’μετίμ/ανάστασης των νεκρών αποτέλεσε μια καθυστερημένη εξέλιξη της εβραϊκής θεολογικής σκέψης που εισήχθη από τους Φαρισαίους και για πρώτη φορά επέτρεπε την ατομική σωτηρία. Συνδέεται με την ιδέα της αθανασίας της ψυχής και προέρχεται από  τις πλατωνικές ιδέες που κυριάρχησαν στην ανατολική Μεσόγειο, προσαρμοζόμενη βέβαια στις ίδιες κοσμικές ανάγκες που οδήγησαν στην ανάπτυξη των εννοιών της Γκαν Εντεν και Γκε’ενόμ. Ταυτόχρονα δέχθηκε ζωροαστρικές επιρροές που αφορούσαν την ανάσταση και το τέλος του κόσμου δημιουργώντας μια σχετικά ασαφής εβραϊκή έννοια που επέτρεπε την πίστη σε στον κόσμο που θα έρθει/Ολάμ ha Μπά και έδινε νόημα σε όλους αυτούς που έχαναν την ζωή τους λόγω της πίστης τους. Άλλωστε η έννοια του προπατορικού αμαρτήματος δεν υπάρχει στον Ιουδαϊσμό μιας και η τιμωρία του Αδάμ και της Εύας αφορούσε τη ζωή με το υλικό σώμα τους, όχι την ψυχή τους.

Σήμερα ουσιαστικά γίνεται δεκτή από το σύνολο των ρευμάτων του Ιουδαϊσμού σε μικρό ή μεγάλο βαθμό, (υπενθυμίζω την μεγάλη ποικιλία της εβραϊκής θεολογικής σκέψης) και αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά της εποχής του Μεσσία. Αξίζει να σημειωθεί οτι η ίδια η έννοια της γκιλγκουλέϊ νεσαμότ/μετεμψύχωσης είναι στενά συνδεδεμένη με την μετενσάρκωση και ανάσταση των νεκρών και αποτέλεσε πεδίο διαμάχης μεταξύ των θεολογικών σχολών των Σαδδουκαίων (που πίστευαν οτι με τον θάνατο έληγε η ύπαρξη) και των Φαρισαίων την εποχή πριν την δημιουργία της χριστιανικής θρησκείας. Η στενή σχέση του Παύλου με τους Φαρισαίους και τις αντιλήψεις τους αποτέλεσαν την βάση στην οποία αναπτύχθηκε η δυτική/χριστιανική θεολογία και πιθανολογείται οτι ευθύνεται για την αναμονή εκ μέρους τους της ανάστασης του Ιησού.

Να προσθέσω οτι καν οι εκφράσεις που χρησιμοποιούνται είναι εξαιρετικά ενδεικτικές: η μετάφραση του γκιλγκουλέϊ νεσαμότ είναι «κύκλοι της ψυχής» και πέρα από μια εξαιρετικά όμορφη έκφραση, αντικατοπτρίζει την μυστικιστική προέλευση της έννοιας. Ταυτόχρονα η τεhιάτ hα’μετίμ σημαίνει μεν ανάσταση των νεκρών αλλά ουσιαστικά σημαίνει «αναβίωση/αναγέννηση των νεκρών», ενώ δεν χρησιμοποιούνται περισσότερο κυριολεκτικοί όροι που μπορούμε να βρούμε σε άλλα σημεία των βιβλικών κειμένων – ενδεικτικό και αυτό της ασάφειας της έννοιας και μιας τάσης απόρριψης της κυριολεκτικής ανάστασης των νεκρών με την φυσική τους υπόσταση.

Σήμερα τα ρεύματα του Ορθόδοξου και Συντηρητικού Ιουδαϊσμού δέχονται απόλυτα την έννοια της τεhιάτ hα’μετίμ, ενώ ο Μεταρρυθμιστικός και Αναδομητικός Ιουδαϊσμός την δέχονται ως πιθανότητα τον καιρό του Μεσσία αλλά απορρίπτουν κάθε έννοια μετεμψύχωσης ή μετενσάρκωσης η οποία αμφισβητείται και από σημαντικό μέρος του Ορθόδοξου Ιουδαϊσμού βασιζόμενοι στην απόρριψη της από ογκόλιθους του εβραϊκού πνεύματος όπως τον Μαϊμονίδη. Αντίστοιχα η πίστη στην Γκαν Εντέμ/Γκε’ινόμ γίνεται σχετικά αποδεκτή με ορισμένες, όμως, εξαιρέσεις που κυρίως εκφράζουν την πίστη στην άγνοια μας για την φύση της κατάστασης μετά τον θάνατο. Κοινή, όμως, είναι η πεποίθηση οτι η ψυχή/νέφες είναι αυτό που μας χαρακτηρίζει ως ανθρώπους και θεωρείται άφθαρτη και αιώνια και οπότε μένει άθικτη ακόμα και μετά τον θάνατο. Αυτή η πίστη στην αιωνιότητα και ακεραιότητα της ψυχής αποτελεί ουσιαστικά την αρχή και το τέλος των εβραϊκών πεποιθήσεων για τον θάνατο –  όλα τα υπόλοιπα αποτελούν απλώς εικασίες.

Κάθε προσπάθεια να μαντεύουμε τη μορφή της θεωρείται ανώφελη γιατί απλά δεν έχουμε την δυνατότητα να την συλλάβουμε και άλλωστε, όπως είπαμε στην αρχή, δεν παίζει σημαντικό ρόλο στον Ιουδαϊσμό ο οποίος επικεντρώνεται στο παρόν. Ακόμα αυστηρότερα καταδικάζεται κάθε προσπάθεια να έρθει κάποιος σε επαφή μαζί της, αν και όπως θα δούμε σε άλλη ανάρτηση αυτή η αυστηρότητα έρχεται σε αντίθεση με πλήθος προλήψεων που κυριαρχούσαν παλαιότερα αλλά και ορισμένες σύγχρονες προσεγγίσεις που βασίζονται στην Καμπάλα.