Μόσχος, ο πρώτος Έλληνας Eβραίος/Moschos, the first Greek Jew

Ελληνικά (english translation follows below)

Γνωρίζουμε οτι στην Ελλάδα έχουμε την παλαιότερη συναγωγή του κόσμου στη Διασπορά στη Δήλο, οτι έχουμε την κοινότητα των Ρωμανιώτων η οποία διατηρεί τις ρίζες της από την ελληνιστική εποχή αλλά ποιος ήταν ο πρώτος Έλληνας Eβραίος ; Σε αυτό το ερώτημα η, μέχρι σήμερα, απάντηση βρίσκεται σε μια επιγραφή που βρέθηκε στο Αμφιάρειο, ένα ιερό αφιερωμένο στον ήρωα Αμφιαράο και εθνικό ιερό της πόλης του Ωροπού, μια πόλης μεταξύ Αθήνας και Βοιωτίας.

Σε αυτό το ιερό μια παλαιότερη επιγραφή κέρδισε το ενδιαφέρον του καθηγητή Μήτσου και την οποία δημοσίευσε το 1955 – σε αυτήν διαβάζουμε, (εδώ το αρχαίο κείμενο):

Μενορά από την Συναγωγή στην Αρχαία Αγορά στην Αθήνα /πηγή:ΚΙΣ

Μόσχον Φρ[υνίδας …]
τον και είναι ελεύθερον μη[δενί μηδ]έν
προσήκοντα˙εάν δε τι πάθηι Φρυνίδας
προτού τον χρόνος διεξέλθειν, ελεύθερος
άπετω Μόσχος, ούν αν αυτός βούληται.
Τύχηι αγαθήι. Μάρτυρες Αθηνόδωρος
Μνασικώντος Ωρώπιος, Βίοττος Ευδέκου
Αθηναίος, Χαρίνος Αντιχάρμου Αθηναίος,
Αθηνάδης Επιγόνου Ωρώπιος, Ίππων Αισχύ-
λου Ωρώπιος. Μόσχος Μοσχίωνος Ιουδαίος
ενύπνιον ιδών προστάξαντος του θεού
Αμφιαράου και της Υγιείας, καθά συνέταξε
ο Αμφιαράος και η Υγίεια εν στήλης γράψαντα
αναθείναι προς τωι βωμώι.

Ο Φρυνίδας θα ελευθερώσει τον Μόσχο και θα εξαρτάται από κανέναν. Εαν όμως κάτι πάθει ο Φρυνίδας πριν ο χρόνος περάσει, άσε τον Μόσχο ελεύθερο να πάει όπου αυτός επιθυμεί. Καλή τύχη. Μάρτυρες ο Αθηνόδωρος γιος του Μνασίκων Ωρώπιος, ο Βίοττος γιός του Ευδέκου Αθηναίος, ο Χαρίνος γίος του Αντίχαρμου Αθηναίος, ο Αθηνάδης γιος του Επίγουνου Ωρώπιος και ο Ιππων γιος του Αισχύλου Ωρώπιος. Ο Μόσχος γιός του Μόσχου Ιουδαίος έχοντας το δει κατά την διάρκεια του ύπνου του υπό την προσταγή του θεού Αμφιαράου και της Υγείας, που (τον) πρόσταξαν να το γράψει σε μια στήλη και να το αναθέσει στον βωμό.

Αμφιάρειο/πηγή:www.asklipios-project.eu

Με άλλα λόγια ο Φρυνίδας, (ένας Βοιωτός ίσως όπως υποδηλώνει το όνομα), υπόσχεται οτι θα απελευθερώσει τον δούλο του Μόσχο, γιό του Μόσχου και Ιουδαίο μετά από την παρέλευση ορισμένων ετών, χωρίς οι κληρονόμοι του να διαθέτουν κληρονομικό δικαίωμα πάνω του και μάρτυρες είναι 2 άνδρες από την Αθήνα και 3 από τον Ωροπό. Η επιγραφή απελευθέρωσης είναι σπάνια για τα δεδομένα του ιερού του Αμφιαράου και ο Μόσχος φροντίζει να διευκρινήσει οτι ο ίδιος ο θεός Αμφιαράος και η Υγεία τον επισκέφτηκαν στον ύπνο του και τον πρόσταξαν να αφιερώσει αυτή την στήλη. Από αυτό υποθέτουμε οτι ο Μόσχος ακολούθησε το πλήρες τυπικό: επισκέφθηκε το ιερό, έκανε την θυσία, πλήρωσε την αμοιβή στον ιερέα και κοιμήθηκε στον ναό ελπίζοντας (;) σε μια θεόπνευστη συμβουλή που του ήρθε κατά την διάρκεια του ύπνου.

"Ο θρόνος του Μωυσή" - Συναγωγή της αρχαίας Δήλου/πηγή:ΚΙΣ

Η χρονολόγηση της επιγραφής βασίζεται στο κείμενο αλλά κυρίως στην μορφή των χαρακτήρων που μας επιτρέπουν να την τοποθετήσουμε με σιγουριά μεταξύ 300 και 250 ΠΚΕ (απαρχές ελληνιστικής εποχής) – σε αυτό το συμπέρασμα συμφωνούν τόσο οι έλληνες αρχαιολόγοι, όσο και οι ξένοι. Ενα ακόμα θέμα ανακύπτει με το αν το «Ιουδαίος» αποτελεί υποδηλωτικό του χώρου προέλευσης ή εθνοτικής καταγωγής. Ολες οι μελέτες που διάβασα, (Μήτσος, Lewis, Robert, Cohen*), συμφωνούν οτι στη συγκεκριμένη εποχή ο όρος είναι απίθανο να υποννοεί οτιδήποτε άλλο εκτός από ότι ο Μόσχος ήταν εθνοτικά Ιουδαίος – αντίθετη άποψη δεν βρήκα κάπου.

Ο Μόσχος εμφανίζεται πλήρως ενσωματωμένος στην κοινωνία της εποχής, με ελληνικό όνομα όπως και ο πατέρας του, ενώ δεν διστάζει να προσφύγει σε ξένους θεούς. Μπορεί ίσως να μας κάνει εντύπωση αλλά αν αναλογιστούμε οτι μέχρι πρόσφατα τις πολυπολιτισμικές κοινωνίες δεν είναι σπάνιο να υπάρχει μια ώσμωση – άλλωστε παρόμοια συγκρητισμικά φαινόμενα υπήρξαν κοινά και αργότερα, (οι σαμαρείτες ισραηλίτες της Δήλου, οι ιουδαϊζοντες εθνικοί κα). Η σημασία της επιγραφής δεν είναι καθαρά φιλολογική, αντίθετα μας επιτρέπει να τεκμηριώσουμε απτά με την φυσική παρουσία ιουδαίων την έκρηξη των επαφών μεταξύ Ιουδαίας και του κυρίως ελλαδικού χώρου, με πλέον εντυπωσιακό παράδειγμα την αδελφοποίηση του βασιλείου της Ιουδαίας του αρχιερέα Ονία με το κράτος-πόλη της Σπάρτης του βασιλέα Αρέα .

Στην ίδια σειρά:

Μια συναγωγή στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας

* Πηγές

Αρχαιολογική Εφημερίς, 1955 Μ.Μήτσος σελ 194
Lewis, D.M. “The First Greek Jew”. Journal of Semitic Studies. Vol. 2, No. 3 (July 1957), 264-266
«The beginnings of Jewishness: boundaries, varieties, uncertainties». Shaye J. D. Cohen, (1999), p.98
J. Robert and L. Robert, «Bulletin epigraphique,» Revue des ètudes grecques 69 (1956) no. 121

English

We already know that in Greece we have the oldest synagogue in the Diaspora in the island of Delos, we have the Romaniote community which maintains it’s origin from the hellenistic era but who was the first Greek Jew ? The answer we, today, have is in an inscription which was found in Amfiario, a shrine dedicated to the heroe Amfiaraos and national shrine of the city-state of Oropos, a city between Athens and Boeotia.

In that shrine an older inscription gained the interest of professor Mitsos which published it in 1955 – we read there, (here for the original text):

A menorah from the synagogue in the Ancient Agora of Athens /source:KIS

Μόσχον Φρ[υνίδας …]
τον και είναι ελεύθερον μη[δενί μηδ]έν
προσήκοντα˙εάν δε τι πάθηι Φρυνίδας
προτού τον χρόνος διεξέλθειν, ελεύθερος
άπετω Μόσχος, ούν αν αυτός βούληται.
Τύχηι αγαθήι. Μάρτυρες Αθηνόδωρος
Μνασικώντος Ωρώπιος, Βίοττος Ευδέκου
Αθηναίος, Χαρίνος Αντιχάρμου Αθηναίος,
Αθηνάδης Επιγόνου Ωρώπιος, Ίππων Αισχύ-
λου Ωρώπιος. Μόσχος Μοσχίωνος Ιουδαίος
ενύπνιον ιδών προστάξαντος του θεού
Αμφιαράου και της Υγιείας, καθά συνέταξε
ο Αμφιαράος και η Υγίεια εν στήλης γράψαντα
αναθείναι προς τωι βωμώι.

Phrynidas (will release) Moschos to be free, dependent on no man. But if anything happens to Phrynidas (Le. if he dies) before the time elapses, let Moschos go free wherever he wishes. To Good Fortune. Witnesses: Athenodoros son of Mnasikon of Oropos, Biottos son of Eudikos of Athens, Charinos son of Andicharmos of Athens, Athinadis son of Epigonos of Oropos, Hippon son of Aeschylos of Oropos. (Set up by) Moschos son of Moschion the Jew at the command of the god Amphiaraos and the goddess Health, having been a dream in which Amphiaraos and Health commanded him to write it on stone and set it up by the altar, (Lewiss)

The Amfiarion/source:www.asklipios-project.eu

In other words Phrynidas, (a man from Boetia as we deduct from the name), promises to set free his slave Moschos, son of Moschos and a Judean after a number of years, without his heirs maintaining a hereditary right on him; witnesses are two men from Athens and 3 from Oropos. The inscription for a manumission is rather rare for the Amfiario and Moschos proffers that the god Amfiaraos and Ygeia (Health) visited him in his sleep and commanded him to erect this stele. From this we deduct that Moschos probably followed the complete ritual: he visited the shrine, he made the sacrifice, paid the priest, slept in the temple hoping (?) for a god-inspired advice to come during his sleep.

"The throne of Moses" - Synagogue of ancient Delos/source:KIS

The dating of the inscription is based on the text but mainly on the form of the characters which allows us to place it with certainty between 300 and 250 BCE (the beginning of the Hellenistic era) – to this conclusion arrive both foreign and greek archaeologists. Another issue which arouse is whether the term «Ιουδαίος/Judean» refers to to the country of origin or it is an ethnic adjective. All the studies I read, (Mitsos, Lewis, Robert, Cohen*), concur that at that specific time period it is unlikely to be indicative of anything else other than Moschos being an ethnic Jew – I didn’t locate any opinion that objected.

Moschos appears fully assimilated into the society of that era, with a greek name like his father, while he has no problem to pray to foreign gods. It may impress us but if we think until recently of multicultural societies it isn’t rare to have an osmosis – similar syncretistic phenomena were also common later on, (the Samaritan Jews of Delos, the judaizing Gentiles etc). The importance of the inscription is not purely academical – it allows us to document in a concrete manner with the physical presence of Jews the explosion of contacts between Judea and mainland Greece during the Hellenistic era, with more impressive example the fraternization of the kingdom of Judea with the High Priest Onia and the city-state of Sparta with King Areas.

In the same series:

A synagogue in the Ancient Agora of Athens

* Sources

Αρχαιολογική Εφημερίς, 1955 Μ.Μήτσος σελ 194
Lewis, D.M. “The First Greek Jew”. Journal of Semitic Studies. Vol. 2, No. 3 (July 1957), 264-266
«The beginnings of Jewishness: boundaries, varieties, uncertainties». Shaye J. D. Cohen, (1999), p.98
J. Robert and L. Robert, «Bulletin epigraphique,» Revue des ètudes grecques 69 (1956) no. 121