Η δολοφονία του Γιωσέφ Καραμφίλ – μερος 2ο

το πρώτο μέρος εδώ

η σοσιαλιστική εφημερίδα Αβάντι στα λαντίνο

Στην προηγούμενη ανάρτηση εξετάσαμε την κοινωνική και πολιτική κατάσταση στην Θεσσαλονίκη. Όπως είπαμε το εβραϊκό προλεταριάτο της πόλης ήταν πεδίο διεκδίκησης μεταξύ των ιδεολογιών της εποχής, με τον κομουνισμό να έχει αποκτήσει προβάδισμα στα τέλη της δεκαετίας του ’20 χάρη στην μητέρα του ελληνικού εργατικού κινήματος, την Federacion Obradera de Salonica, γνωστή και ως Φεντερασιόν. Η δε εβραϊκή κοινότητα στο σύνολο της προσπαθούσε να προσαρμοσθεί στα δεδομένα ενός νέου κράτους που ενεργητικά επεδίωκε τον εκχριστιανισμό της πόλης, τον σιωνισμό που προσπαθούσε να πετύχει την μετανάστευση της και τον κομουνισμό που ουσιαστικά ζητούσε την εξαφάνιση της στα πλαίσια μια παγκόσμιας προλεταριακής επανάστασης.

Το εργατικό κίνημα της Θεσσαλονίκης, χάρη στην ύπαρξη μιας σύγχρονης αστικοποιημένης εβραϊκής κοινωνίας, βρισκόνταν τότε στην πρωτοπορία του πανελλαδικού κινήματος και διέθετε αξιόλογη δύναμη στην Θεσσαλονίκη – ενδεικτικά αναφέρω οτι η δημιουργία του ΚΚΕ υπήρξε, εν μέρει, μια δική του πρωτοβουλία. (1) Αιχμή του δόρατος ήταν οι καπνεργάτες που συνιστούσαν την «βαριά βιομηχανία» της πόλης αλλά και η πιο δυναμική μάζα εργατών – οφείλουμε να τονίσουμε οτι εξαιρετικά μεγάλο ποσοστό ήταν γυναίκες που συμμετείχαν ισότιμα στις κινητοποιήσεις αν και αποκλείονται από τις ηγετικές θέσεις. Αν διαβάσει κανείς τις εφημερίδες της εποχής βλέπει ένα συνεχές παιχνίδι της γάτας και του ποντικιού μεταξύ των κομουνιστών και της αστυνομίας που είχε επιφορτισθεί την καταστολή τους – μια καταστολή που πέρασε σε νέο επίπεδο μετά την ψήφιση του Ιδιώνυμου από την κυβέρνηση Βενιζέλου το 1929 που ουσιαστικά έθετε εκτός νόμου τον κομουνισμό αλλά και τον συνδικαλισμό, ενώ έθετε υπό σοβαρό περιορισμό το δικαίωμα της απεργίας. Κατά πολλούς προπομπός αυτής της κλιμάκωσης υπήρξε η βίαια καταστολή των εργατικών κινητοποιήσεων και ειδικότερα ο φόνος του Γιωσέφ Καραμφίλ το 1927.

Η δολοφονία του Γιοσέφ Καραμφίλ

Καπνεργοστάσιο στη Θεσσ/Πηγή: Εργατικό Κέντρο

Ο φόνος του Καραμφίλ δεν υπήρξε ο πρώτος – είχαν προηγηθεί επεισόδια όπως ο θάνατος του καπνεργάτη και ιδρυτικού μέλους του Εργατικού Κέντρου Παναγιώτη Ζέκου στις φυλακές της Καβάλας λόγω των κακουχιών το 1920, (αξίζει να σημειωθεί οτι ο θάνατος τους δεν αναγνωρίστηκε «επίσημα» από το ΚΚΕ της εποχής, παρά την μεταπολεμική υιοθέτηση του) ή η δολοφονία του οικοδόμου Νικόλαου Τόμογλη μέσα στο 3ο Αστυνομικό Τμήμα Θεσσαλονίκης το 1923. Μέχρι τότε όμως οι θάνατοι είτε γίνονταν μέσα σε «ελεγχόμενες» συνθήκες όπως φυλακές ή γινόντουσαν σε περιοχές που δεν ευνοούσαν την ευρύτερη εκδήλωση διαδηλώσεων παρά εκ των υστέρων κατά την διάρκεια της κηδείας. Στην περίπτωση του Καραμφίλ όμως η διαφορά υπήρξε οτι ο θάνατος έγινε «εν θερμώ» και δοκίμασε τις αντοχές μιας εργατικά οργανωμένης πόλης.

Η δολοφονία του Καραμφίλ υπήρξε ουσιαστικά η κορύφωση μιας αυξανόμενης έντασης στην πόλη. Όπως είπαμε το εργατικό κίνημα στην Θεσσαλονίκη ήταν εξαιρετικά οργανωμένο και εκτεταμένο. Ειδικότερα οι διαμάχες μεταξύ καπνεργατών και καπνεργοστασίων ήταν αρκετά συνήθεις και λόγω της περιοδικότητας της εργασίας και της φύσης της. Στις αρχές του 1927 τα καπνεργοστάσια της πόλης κηρύσσουν περιοδικά λοκ αουτ προκαλώντας σημαντικό κοινωνικό αναβρασμό, τον οποίο εκμεταλλεύονται και οι κομουνιστές. Ενδεικτικά αναφέρω μια είδηση που βρήκα στην εφημερίδα Μακεδονία, η οποία βρίσκονταν διχασμένη ανάμεσα στην προσπάθεια να επιδείξει φιλολαϊκή πολιτική και ταυτόχρονα να ικανοποιήσει την αντικομουνιστική της γραμμή, στις 27 Ιανουαρίου 1927. Σε αυτήν ο άνεργος εβραίος καπνεργάτης Αντζελ επιτίθεται κατά του χριστιανού διευθυντή Κοεμτζόγλου  :

Απόπειρα φόνου κατά καπνέμπορου. Την 3μμ εχθές εγένετο νέα απόπειρα φόνου κατά του διευθυντού του Κοεμτζόγλου

Την 3μμ της χθές εγένετο νέα απόπειρα φόνου κατά του διευθυντού του καπνεργοστασίου Φουμάρο κ.Νικολάου Κουγιουμτζόγλου. Ο καπνεργάτης της Προόδου Αντζελ Μοϋσών, απολυθείς προ διμήνου εκ του καπνεργοστασίου λόγω εκκαθαρίσεων μετά τριάκοντα άλλων επανήλθε χθές το απόγευμα εις το κατάστημα και παρουσιασθείς ενώπιον του διευθυντού κ.Κοεμτζόγλου εζήτησεν εργασίαν. Εις απάντηση ο κ.Κοεμτζόγλου του εδήλωσεν οτι δεν είναι δυνατόν να του παράσχη εργασίαν αφ’ενός μεν διότι δεν είχε ανάγκη εργατών, αφ’ετέρου δε διότι εις περίπτωσει αυξήσεων εν τω καταστήματι εργασίας, θα προετιμά εργάτας συντηριτικούς. Τούτο εξαγρίωσε τον άεργον κομουνιστήν όστις εξαγάγων αγγλικόν σουγιάν ώρμησε εναντίον του κ.Κοεμτζόγλου και τον ήρπασεν εκ του λαιμού.
«…»
Ο καπνεργάτης Αντζελ οδηγηθείς εις το τμήμα καταδιώξεως υπεβλήθη εις αυστηράν ανάκρισην πιεσθείς να ομολογήση αν εξετέλεσε την απόπειραν εκ λόγων προσωπικού μίσους κατά του κ.Κοεμτζόγλου ή παρεκινήθη υπό των κομουνιστών της Προόδου. Ο Αντζελ ισχυρίσθη οτι όταν παρουσιάσθη ενώπιον του διευθυντού της Φουμάρο δεν προετίθετο να τον κτυπήση, προεκλήθη όμως υπ’αυτού του ιδίου, ο οποίος εις αίτησην μου περί χορηγήσεως εργασίας του απήντησε δι’ύβρεων. Από δύο μηνών, είπε παραμένω άεργος, επεινούσα εγώ και η οικογένεια μου, προκειμένου δε να υποφέρω ελεύθερος καλλίτερον να πεινώ εις την φυλακήν. Τέλος προσέθεσε οτι δεν μετανοεί δια την εναντίον του κ.Κοεμτζόγλου απόπειρα, θα ήτο δε ευχαριστημένος αν τον εφόνευεν.

Αυτό σημαίνει ταξικό μίσος !

Καπνεργοστάσιο Σπήρερ στη Σάμο/Πηγή: INE/ΕΙΕ

Σε αυτό το ανώμαλο κλίμα η 15 Φεβρουαρίου του 1928 ξεκίνησε άσχημα: εκείνο το πρωί απαγορεύτηκε σε έναν εργάτη να εισέλθει στο εργοστάσιο του Παπαστράτου, η δε διαμαρτυρία του πληρεξούσιου των εργατών οδήγησε σε 48ωρη φυλάκιση του πρώτου και επιβολή χρηματικού προστίμου στον δεύτερο. Στην συνέχεια σειρά πήρε το καπνεργοστάσιο της εταιρίας Herman Spierer – ο Ερμαν Σπήρερ ήταν ελβετοεβραίος και από τους μεγαλύτερους καπνεμπόρους της χώρας με εργοστάσια στη Δράμα, την Ξάνθη, τον Βόλο, την Σάμο κ.α. Το εργοστάσιο του βρίσκονταν στην οδό Πτολεμαίων με Διοικητηρίου, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης που βρίσκονταν μεγάλο μέρος των καπνεργοστασίων, (μεταπολεμικά η περιοχή υπήρξε το κέντρο της βιοτεχνίας στην Θεσσαλονίκη, ενώ σήμερα μετατρέπεται σε πόλο διασκέδασης εναλλακτικού των Λαδάδικων). Βρήκα ενδιαφέρον το γεγονός οτι ενώ η Μακεδονία θα τονίσει οτι οι καπνεργάτες Αντζελ και ο Καραμφίλ είναι εβραίοι, δεν αναφέρεται καθόλου στο θρήσκευμα του Σπήρερ – αναγκάστηκα να ψάξω αλλού για να το βρω.

Βέβαια οι καιροί αλλάζουν και ενδεικτική είναι η είδηση που βρήκα για μια πρόταση του Προέδρου της Βουλής Γ.Σούρλα στους προέδρους της Ισραηλιτική Κοινότητας Βόλου, της Επιτροπής Μικρασιατικών Συλλόγων Κεντρικής Ελλάδας και τον Δήμαρχο Βόλου για να τιμηθεί ο Ερμαν Σπήρερ/Σπίρερ για την μεγάλη του προσφορά στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στον Μικρασιατικό Ελληνισμό.

«Oπως είναι γνωστό ο Eρμαν Σπίρερ γεννήθηκε στη Σμύρνη από γονείς Ελβετοεβραίους. Κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Καταστροφής προστάτεψε πολλά γυναικόπαιδα από την ατίμωση και σφαγή, προσφέροντας άσυλο στις ιδιόκτητες καπναποθήκες του που έφεραν ελβετική σημαία.
Ναύλωσε με δικά του έξοδα ατμόπλοια και μετέφερε πρόσφυγες στην Ελλάδα τους οποίους ενίσχυσε οικονομικά στα πρώτα βήματα της προσφυγιάς. Για τη μεγάλη του προσφορά ο Μητροπολίτης Σμύρνης εθνομάρτυρας Χρυσόστομος τον αποκάλεσε μέγα εθνικό ευεργέτη.
Εκτιμώ ότι αποτελεί χρέος όλων μας να τιμηθεί ο Eρμαν Σπίρερ για την εθνική του προσφορά «

Οι αναφορές για την ακριβή τροπή των γεγονότων διίστανται όπως είναι αναμενόμενο. Από ότι φαίνεται το πρωί της 15ης ο καπνεργάτης Βάλσαμος που ανήκε στο (κομουνιστικό) συνδικάτο Η Πρόοδος/Progres (ανάλογα με την πηγή αναφέρεται η ελληνική ή η λαντίνο ονομασία) και ήταν ο πληρεξούσιος των εργατών προσήλθε στο καπνεργοστάσιο της Ερμαν Σπήρερ. Εκεί διαφώνησε με τον διευθυντή, άλλες αναφορές μιλάνε για τον ωράριο, άλλες τον αριθμό των εργατών και άλλες για τις διακρίσεις ενάντια στους κομουνιστές εργάτες. Τότε προσεκλήθη να αποχωρήσει συνοδεία του αστυφύλακα Ορφανίδη – πλεον κάθε εργοστάσιο της πόλης διέθετε από έναν χωροφύλακα για την διατήρηση της τάξης. Οταν επανήλθε συνοδεία επιτροπής το μεσημέρι του απαγορεύτηκε η είσοδος και δημιουργήθηκε ένταση από τους εργάτες που απαιτούσαν την είσοδο του. Τότε έκλεισαν οι πόρτες αλλά οι καπνεργάτες έσπασαν ένα παράθυρο ώστε να μπουν μέσα. Τότε ήρθαν ενισχύσεις της αστυνομικής δύναμης οι οποίες έγιναν δεκτές «μετά ύβρεων» και διετάχθη να ανέλθουν στο σαλόνι για να συλλάβουν τους υπαίτιους. Κατά την διάρκεια της αντιπαράθεσης ακούστηκε (ένας;) πυροβολισμός που τραυμάτισε στην κοιλιά τον Γιοσέφ Καραμφίλ. Η προέλευση του πυροβολισμού δεν έγινε γνωστή αλλά οι εφημερίδες της εποχής αναφέρουν οτι οι εργάτες κατηγορούσαν έναν Οδεμησιανό, όργανο της Ασφάλειας – μια κατηγορία που απέρριψε ο Διευθυντής Καλοχριστιανάκης. (2)

εφημερίδα Μακεδονία, 16/2/1927

εφημερίδα Ριζοσπάστης, 16/2/1927

Το νέο της δολοφονίας διαδόθηκε αμέσως στην πόλη και εντός λίγης ώρας είχαν μαζευτεί μερικές χιλιάδες εργατών και ξεκίνησαν διαδηλώσεις με σημαίες και συνθήματα. Η Αστυνομία, όμως, ήταν έτοιμη λόγω της τεταμένης κατάστασης που επικρατούσε τους τελευταίους μήνες και γρήγορα ήρθαν ενισχύσεις που κατάφεραν να διαλύσουν τους απεργούς χωρίς υπερβολική βία, μέσω πυροβολισμών στον αέρα.  Σημαντικό ρόλο έπαιξε και η ύπαρξη διαθέσιμων στρατιωτικών τμημάτων – μια παρουσία που σήμερα αντικατοπτρίζεται στα πολυάριθμα στρατόπεδα της πόλης. Μάλιστα αξίζει να σημειωθεί οτι ο Στρατός δεν περιορίζονταν μόνο στην καταστολή αλλά το 2ο Επιτελικό Γραφείο του Γ’ Σώματος Στρατού συνεργάζονταν με την Χωροφυλακή και την Υπηρεσία Εθνικής Ασφάλειας για τις παρακολουθήσεις. Η Αστυνομία προχώρησε σε αρκετές συλλήψεις, αν και κανείς έχει την εντύπωση οτι υπήρξαν στοχευμένες στην προσπάθεια να προληφθεί η επέκταση των ταραχών – σχεδόν όλοι ήταν γνωστά στελέχη του Μετώπου και του Εργατικού Κέντρου, (εκείνη την εποχή αυτές οι δύο οργανώσεις ουσιαστικά ταυτίζονταν). Προσωπική μου εκτίμηση είναι οτι η ευκολία με την οποία η Υπηρεσία Εθνικής Ασφαλείας  κατάφερε να καταστείλει τις προγραμματιζόμενες διαδηλώσεις είναι ενδεικτική της διάβρωσης του χριστιανικού τμήματος του Εργατικού Κινήματος από πληροφοριοδότες. (2)(3) Αξίζει να σημειωθεί οτι ο Καραμφίλ δεν πέθανε αμέσως, οι εφημερίδες τον εμφανίζουν «εν αφασία» αλλά η κατάσταση των ιατρικών γνώσεων της εποχής είναι τέτοια που ο θάνατος του θεωρείται βέβαιος και «αναμένεται». Όντως στις 3.5ο μ.μ. της 16ης Φεβρουαρίου εξέπνευσε στο Δημοτικό Νοσοκομείο της πόλης (νυν Άγιος Δημήτριος) και η σωρός του τέθηκε υπό τον έλεγχο της Ασφάλειας. Είναι ενδιαφέρον οτι η Πρόοδος προσπάθησε να αναλάβει αυτή την σωρό, χωρίς την συναίνεση της οικογενείας – αίτηση που απορρίφθηκε από την Αστυνομική Διεύθυνση. Τελικά ο αδερφός του Καραμφίλ την παρέλαβε ώστε να γίνουν οι προετοιμασίες της σύμφωνα με το εβραϊκό τυπικό και να ταφεί την επομένη μέρα.

Αύριο το τρίτο και τελευταίο μέρος

(1) «Η ωρίμανση των προϋποθέσεων για την ίδρυση του Κόμματος της εργατικής τάξης» / Ριζοσπάστης
(2) Οι περιγραφές προέρχονται από τις εφημερίδες Μακεδονία και Ριζοσπάστης των ημερών
(3) «Το κράτος κατά του κομμουνισμού. Συλλογή πληροφοριών από τις υπηρεσίες Ασφαλείας Θεσσαλονίκης, 1927.» – Αλέξανδρος Δάγκας