Το 1973 ο Ασέρ Μωυσής, μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του Ελληνικού Εβραϊσμού του 20ου αιώνα, έγραψε ένα βιβλίο για την προέλευση των ονομάτων των Εβραίων στην Ελλάδα, το «Η ονοματολογία των Εβραίων της Ελλάδος». Κατά ένα περίεργο τρόπο αυτό έπεσε στα χέρια εθνικιστικών οργανώσεων που ανακάλυψαν μια μέθοδο για να αναγνωρίζουν τον Οβριό που κυκλοφορεί ανάμεσα τους και την σκάναραν και κυκλοφορεί στο Διαδίκτυο εδώ και αρκετά χρόνια. Οπότε αυτή δεν είναι παρά μια η γνωστή έκδοση στην οποία έχω απλώς αφαιρέσει τα λογότυπα και συνδέσμους προς τους ιστότοπους τους.
Το ίδιο το βιβλίο είναι αξιόλογο και αξίζει να βρίσκεται στις βιβλιοθήκες σας, αν μη τι άλλο γιατί επιτρέπει να μάθει κάποιος την σημασία του «χριστιανικού» του ονόματος που είναι εβραϊκής προέλευσης την πλειοψηφία των περιπτώσεων. Επίσης αντανακλά τις διαφορετικές φάσεις στην ιστορία του Ελληνικού Εβραϊσμού και αποτελεί μια καλή αρχή για όσους επιθυμούν να προχωρήσουν σε μια γενεαλογική έρευνα, έχοντας υπόψιν οτι ο Α.Μωυσής δεν ήταν γλωσσολόγος και το βιβλίο έχει ορισμένα λάθη.
English
In 1973 Asher Moisis, one of the key figures of 20th century Greek Jewry, wrote this book on the origin of the names of Jews in Greek called «The onomatology of the Jews of Greece». By a strange way this book ended in the hands of nationalistic elements who found out the ultimate way to discover the Jewz among them and scanned it and uploaded to circulate freely for many years. So this text is nothing but the already well known edition cleansed from their logos and links.
As far as the book is concerned it is quite good and certainly worth of a place on your bookshelves, if not for anything else for the possibility of one to learn of the meaning of his «christian» name which in most cases is of Jewish origin. Also it reflects the different phases of the Greek Jewry and is a good start for those interested in a genealogical research keeping in mind that A.Moisis was not a linguist and the book does contain mistakes.
Το ρακί είναι ανάμεσα στα 4 φαγητά που χαρακτηρίζουν τους σεφαραδίτες της Ελλάδας, τα άλλα τρία είναι τα αυγά χαμινάδος, τα διάφορα μπουρέκια και οι pepitas (σπόρια από ηλιοτρόπια ή πεπόνια).
Ειδικότερα οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ήταν γνωστοί όχι μόνο για την αυξημένη κατανάλωση ρακιού αλλά και για το εξαιρετικής ποιότητας ρακί που παρήγαγαν. Το μέγεθος της σαλονικιώτικης παραγωγής ήταν τέτοιο που η Encyclopedia Brittanica στην έκδοση του 1911 φρόντιζε να το επισημάνει στο κομμάτι του σχετικού άρθρου για τα κύρια προϊόντα της πόλης λέγοντας «The spirit called mastic or raki is largely produced». Αυτό η πραγματικότητα οδήγησε στην εδραίωση της λαϊκής πεποίθησης στην Θεσσαλονίκη οτι το ρακί και το ούζο ήταν εβραϊκής προέλευσης.
(αριστερά βλέπετε την πρώτη φωτογραφία της ελληνικής Θεσσαλονίκης το 1912 με την είσοδο του ελλ.στρατού – στα αριστερά η Ζυθοποιία «Όλυμπος» των Αλλατίνι/Μιζραχή/Φερνάντεζ που επιζεί ως σήμερα ως Συγκρότημα Φιξ στην δυτική είσοδο της πόλης)
Το ρακί Χαχάμ Ναχμίας
Η εβραϊκή οικογένεια η Ναχμίας καταγόταν από την Μαγιόρκα. Όταν ήρθε στην Θεσσαλονίκη μαζί με τους άλλους Σεφαρδίμ έφερε μαζί της και τα καζάνια με τα οποία κατασκεύαζε στην Ισπανία το ορεκτικό ποτό, που οι τούρκοι ονόμαζαν ρακί. Οι τούρκοι δεν έπιναν κρασί, γιατί το απαγορεύει το Κοράνιο. Αλλά το ιερό βιβλίο δεν έλεγε τίποτα για το ρακί, κι έτσι οι τούρκοι ήταν μεγάλοι ρακιτζήδες.
Αυτή η φήμη ήταν το αποτέλεσμα της πιο διάσημης «ετικέτας», αυτής του Χαχάμ Ναχμία, που παρήγαγε το πιο εκλεκτό ρακί της πόλης. Η ποτοποία Χαχάμ Ναχμίας βρίσκονταν επί της οδού Κομνηνών, μεταξύ Τσιμισκή και Βασιλέως Ηρακλείου (η πρώην οδός Χαχάμ Ματαλών), ενώ ιδρυτής εμφανίζεται ο Ραβίνος Μεϊρ γιος του Ραβίνου Ιακώβ Μπεν Ναχμία (Rav Me’ir ben Rav Ya’akov ben Nachmias). Ο Μεϊρ Ναχμίας στην νεότητα του υπήρξε έμπορος και εμπνευστής της ιδιαίτερης συνταγής του ρακιού Χαχάμ Ναχμίας, ενώ αργότερα εγκατάλειψε την διαχείριση της επιχείρησης για γίνει ραβίνος και μάλιστα φτάσει στο συμβούλιο της Αρχιραβινείας Θεσσαλονίκης.
Διαφήμιση της Ρακής Χαχάμ Ναχμία στα λαντίνο, γαλλικά, τουρκικά και ελληνικά στην Θεσσαλονίκη του 1900/πηγή: Μ.Μόλχο
Η φήμη της ετικέτας Χαχάμ Ναχμίας φαίνεται και από τους ομοιοκατάληκτους στίχουςενός δημοφιλούς σατιρικού σεφαραδίτικου τραγουδιού για τον γάμο, που μεταφράζω στα ελληνικά εδώ: «Αν ο πατέρας σου δε μου δώσει 1500 liras θα σε ανταλλάξω με ρακί φτιαγμένο από τον Nahmias«.
H λέξη ρακί μάλιστα πολλές φορές παραλείπονταν αφού η λέξη Ναχμίας ήταν συνώνυμη με το καλό ρακί. Η A.M.Arbelaez διασώζει την μαρτυρία παλιών σαλονικιών που συχνά έλεγαν «Menachem dame un Nachmia».
Αξίζει να σημειωθεί οτι η φήμη του ρακιού ήταν τέτοια που μέχρι και ένα άλλο διάσημο τέκνο της πόλης συνδέεται μαζί του: ο Μουσταφά Κεμάλ Πασάς, γνωστός και ως Κεμάλ Ατατούρκ ήταν διάσημος για τις ποσότητες από ρακί που κατανάλωνε. Διάφορες πηγές τον συνδέουν είτε με το ρακί Ναχμίας, είτε με το «ρακάδικο του Ναχμία«.
Το ρακί στην καθημερινή ζωή
Σαλονικιά φιάλη για ρακί του Σαμπάτ/πηγή:Εβρ. Μουσείο Θεσσαλ.
Είδαμε ήδη στην ανάρτηση για τη γιορτή της Σιμχά Τορά οτι οι Εβραίοι δεν δίσταζαν να καταναλώνουν σημαντικές ποσότητες από ρακί αλλά μήπως αυτή η κατάνυξη περιορίζονταν μόνο στις γιορτινές ημέρες ;
Στο Usos y Costumbres de los Sefardies de Salònica του ραβίνου Μ.Μόλχο διαβάζουμε οτι το ρακί συνόδευε κάθε σημαντικό γεγονός του κύκλου της ζωής όπως τον γάμο αλλά και τις κηδείες. Το γεγονός όμως οτι δεν περιορίζονταν στις σημαντικές στιγμές του εβραϊκού κύκλου της ζωής φαίνεται από αυτό το, μάλλον αστείο, περιστατικό:
Όμως όχι όλοι οι ραβίνοι είχαν το ίδιο ταλέντο [για το κήρυγμα του Σαμπάτ] – μερικοί ήταν στεγνοί και μονότονοι. Γενικώς οι ομιλίες τους κρατούσαν περισσότερο και ήταν περισσότερο φλύαρες. Το ρακί, που είχε καταναλωθεί σε ποσότητες από τους παρευρισκομένους λίγες ώρες νωρίτερα [κατά την διάρκεια του γεύματος του Σαμπάτ], οδηγούσε μερικούς σε έναν ειρηνικό υπνάκο. Ήταν μάλιστα μερικοί που ροχάλιζαν, συνοδεύοντας με αυτόν τον ασυνήθιστο τρόπο τα σχόλια του ομιλητή. Ο επίτροπος της συναγωγής, του οποίου το καθήκον ήταν να περιφέρεται ανάμεσα στα στασίδια με μια καράφα φρέσκο νερό, θα έτρεχε στους ενόχους, θα τους ξυπνούσε μαλακά και θα τους πρόσφερε ένα ποτήρι φρέσκο νερό ώστε να μην τους ντροπιάσει.
Προφανέστατα το ρακί Ναχμίας δεν ήταν το μόνο που καταναλώνονταν. Οι φτωχές εβραϊκές μάζες ήταν ικανοποιημένες με φτηνότερο ρακί, ενώ στις εξαθλιωμένες συνοικίες του Ρεζί Βαρδάρ και της Ραμόνας, στις οποίες έμεναν οι χαμάληδες και οι καπνεργάτες κυρίως, το ρακί συχνά συνοδεύεται από χασίς και στοιχήματα μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του ’30. Ένα γεγονός που καταδεικνύεται ως απαράδεκτο από τις εβραϊκές εφημερίδες της εποχής, οι οποίες στοιχίζονταν μαζί με τις χριστιανικές στην επιβολή ενός αστικού καθωσπρεπισμού.
Ενδεικτικά μπορούμε να θυμηθούμε τις διαφορετικές συντεχνίες των χαμάληδων που συναντήσαμε στην ανάρτηση «Ενα γραμματόσημο για την Θεσσαλονίκη». Οι χαμάληδες αυτών των συντεχνιών προσεύχονταν μαζί, μάζευαν χρήματα για τους άρρωστους και μεταξύ των άλλων μοίραζαν από ένα μπουκάλι ρακί για την εβδομαδιαία κατανάλωση.
Ένα ποτό για τον κάθε σαλονικιό
Μαυροδάφνη κασέρ από τον Ιντο Μπουρλά στην οδό Β.Ουγκώ/πηγή: Εβρ.Μουσείο Θεσσαλ.
Βέβαια δεν πρέπει να νομίσουμε οτι το ρακί ήταν αποκλειστικά το ρόφημα των φτωχών μαζών. Αντίθετα το ρακί ήταν το ποτό κάθε σαλονικιού ανεξαρτήτου τάξεως – το κρασί περιορίζονταν μόνο στις μεγάλες γιορτές. Μόνο μετά το 1920 το κρασί ξεκίνησε να εισέρχεται στο τραπέζι του μεγαλοαστού σαλονικιού και μάλιστα μόνο για να συνοδεύσει το γεύμα, που τελείωνε πάντα με το ρακί.
H παρουσία του στην καθημερινή ζωή αποτυπώνεται και στο κωμικό θεατρικό έργο Los males de la Κolada/Τα κακά της μπουγάδας που παίχτηκε στην Θεσσαλονίκη το 1900. Με αφορμή την μπουγάδα που γίνεται σπίτι ή στέλνεται έξω, απεικονίζεται η καθημερινότητα της εποχής σχολιάζοντας με σατιρικό τρόπο τις διαπροσωπικές και κοινωνικές σχέσεις. Στο έργο κάποια στιγμή έρχεται ο γιατρός για μια κατ’οίκον επίσκεψη και η μητέρα βλέποντας οτι ήρθε η ώρα του φαγητού καλεί την κόρη Λουτσία να καλέσει την υπηρέτρια Σαρίκα να φέρει ένα ποτήρι ρακί στον γιατρό. Ο γιατρός εξηγεί οτι κανονικά προειδοποιεί τους ασθενείς του ενάντια στην κατανάλωση του ρακιού αλλά από ευγένεια πίνει μερικές φορές, οπότε κάνοντας μια πρόποση κατεβάζει όλο το ποτήρι προκαλώντας την οικοδέσποινα να πει, προς τέρψη του κοινού, Ya vas a traer el mundo en un mostacho de raton/θες να κουβαλήσεις τον κόσμο σ΄ένα μουστάκι ποντικού, δηλαδή οτι υπερβάλλεις την βαρύτητα της κατάστασης.
Μια αλλη εβραϊκή ετικέτα:»Ούζο Σαουλίκο» της Ποτοποιίας Σαούλ Γιοσεφάτ στην οδό Εγνατίας 59/πηγή: Εβρ.Μουσείο Θεσσαλ.
Το ρακί έξω από το σπίτι καταναλώνεται στα meyhane, το όνομα με το οποίο ήταν γνωστά τα ρακάδικα στην Θεσσαλονίκη. Τα ρακάδικα αυτά ήταν συνδεδεμένα με την ιστορία της πόλης και μάλιστα η μεγάλη πυρκαγιά του 1890 ξεκίνησε από ένα εβραϊκό ρακάδικο μεταξύ της χριστιανικής συνοικίας Kizlar Manastir (Aγ.Θεοδώρας) και της εβραϊκής Αγκουντά.
Μερικές φορές ένας από τους πελάτες του θα του προσέφερε σαν πρωινό ένα ταράλο [ένα είδος μπισκότου που είχε έρθει με τους ιταλούς εβραίους από την Απουλία έναν αιώνα πριν την άφιξη των σεφαραδιτών] που θα το μούσκευε σε λίγο νερό ή ρακί. Αυτή η σύντομη παύση και το αναζωογονητικό ελαφρύ σνακ, αν και φτωχό, επέτρεπε στον γηραιό δάσκαλο να συνεχίσει το ταξίδι του με μεγαλύτερη ζωντάνια.
Το ρακί στους Σαλονικιούς Εβραίους της Διασποράς
Ζαχαροπλαστεῖον Ἡ Θεσσαλονίκη" στο Τελ Αβίβ/πηγή: alloukiallou.blogspot.com
Οι εβραίοι της Θεσσαλονίκης διατήρησαν την παράδοση της ρακο-κατανάλωσης όπου και αν βρέθηκαν, όπως πχ στο Τελ Αβίβ ή την Νέα Υορκη. Ο Μοσέ Καλντερόν, ισραηλινός με ελληνικές ρίζες , (Φωνή της Ελλάδας/ Παπαδοπούλου), διηγείται την παιδική του ηλικία στην ελληνική συνοικία Φλωρεντίν στο Τελ Αβίβ : «Θυμάμαι, ιδιαίτερα την Παρασκευή, όταν όλοι πήγαιναν στα μπουρεκάδικα (μπουρέκας) και έψηναν στα αρτοπωλεία. Σ’ εκείνες τις εποχές υπήρχαν μικρές ταβέρνες και καφενεία, σαν την Ελλάδα, που δούλευαν ιδιαίτερα τη νύχτα. Κάθονταν οι άνθρωποι κι έπιναν ρακί και ούζο. Ήταν παράδοση, ολόκληρη ιεροτελεστία».
Στην Νέα Υόρκη o Λουής Μενασέ διηγείται την ζωή του μέσα στον ασκεναζίτικο γαλαξία λέγοντας περήφανα: «Οι γονείς τους έπιναν σνάπς, (οτι και αν είναι αυτό) – οι δικοί μου ρακί, φτιαγμένο σε σπίτια και που χυνόνταν από ανώνυμες νταμιτζάνες που παρέδιδαν περιοδικά στον πατέρα μου οι φίλοι του αποστάκτες».
Ενδεικτικό είναι το γεγονός οτι ένα από τα πλέον δημοφιλή τραγούδια σε λαντίνο είναι το La vida do por el raki/Δίνω τη ζωή μου για το ρακί, (ο noga έχει μια πιο εκλεπτυσμένη παραλλαγή εδώ).
Το Ρακί στην αντισημιτική παράδοση
Το ρακί και οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης διατήρησαν την στενή σχέση τους μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Αξίζει να σημειώσουμε έναν καπό στο στρατόπεδο εξόντωσης του Άουσβιτς, (το Άουσβιτς αποτελούνταν από 3 στρατόπεδα), που ήξερε ισπανικά θέλησε με αυτό τον τρόπο να «υποδεχτεί» μερικούς εβραίους της Θεσσαλονίκης που είχαν έρθει από ένα άλλο υποστρατόπεδο: «Ιjos de putanas ! Donde esta la halva y el raki de Saloniki ?» [Πουτάνας γιοί ! Πού είναι ο χαλβάς και το ρακί Θεσσαλονίκης ;]
Βέβαια αν καπό γνώριζε για το διάσημο ρακί Θεσσαλονίκης το 1943, μια άλλη διάσημη φιγούρα φροντίζει να μας πληροφορήσει για τις στενές σχέσεις των εβραίων της Δυτικής και Βόρειας Ελλάδας με το ρακί ήδη από τον 18ο αιώνα. Ο άγιος της Ορθοδοξης Εκκλησίας, ο Αγιος Κοσμάς ο Αιτωλόςαναφέρει στην Δ’Διδαχή:
Σε αυτή την ανάρτηση θέλησα να παρουσιάσω λίγες μόνο αναφορές ενδεικτικές της συμπάθειας των ελληνοεβραίων στο ρακί. Προφανώς το ρακί/ούζο δεν είναι εβραϊκό αλλά μια κοινή αγάπη μεταξύ των μεσογειακών λαών. Είναι από τις αναρτήσεις που χάρηκα περισσότερο μιας και ουσιαστικά έκανα ένα ταξίδι που συμπεριέλαβε ιστορία, φαγητό, γιορτές, θέατρο, μουσική, αγώνες, δουλειά και νόστο για την πρώτη σύγχρονη εβραϊκή πόλη πριν την ίδρυση του Ισραήλ.
Έμπνευση για αυτή υπήρξε μια ανάρτηση του φίλτατου και εξαιρετικού ιστολόγου argos που είναι ενδεικτική των κενών που πρέπει να γεμίσουμε αν και όχι αναγκαστικά αυτά που αναφέρει ο ίδιος. Επίσης μπορεί να με δουλεύει οτι βρίσκω τα πάντα εβραϊκά – αυτή τη φορά δεν φταίω εγώ, την πατρότητα από το ρακί δεν την διεκδικούν οι εβραίοι, αλλά τους αποδίδεται από τους χριστιανούς !
τριβια: καθώς έψαχνα πληροφορίες έπεσα κατά τύχη στα Παξιμαδάκια Ούζου του Σητειακού Μύλου που είναι κασέρ (!). Επίσης η Χαμπάντ μας πληροφορεί οτι το Ούζο Κρίνος και το Ούζο Μίνι είναι εγγυημένα κασέρ. Με άλλα λόγια το ρακί όχι απλά επιτρέπεται, αλλά είναι μιτσβά !
πολλά ευχαριστώ στον μαγιόρ ρισόν για τα πάντα. επίσης στην Ρ.Μόλχο για τις ισπανικές εκφράσεις, Dr.Moshe για ετυμολογία, ΛΣ για τις φωτογραφίες, Tζ.Μπενμαγιόρ για τα σχόλια.
Raki is one of the 4 foods most characteristic of the Greek Jews; the others being the famous haminados eggs, the various borrekas and the pepitas, (sunflower or watermelon toasted seeds).
Especially the Jews of Salonica were famous not only for their increased consumption of raki but also for the high-quality raki the Jewish factories produced. The size of the salonican production was such that Encyclopedia Brittanica’s edition of 1911 places raki among the major products of the city saying «The spirit called mastic or raki is largely produced». A reality which led to the establishment of the idea among Jews, Muslims and Christians that raki and ouzo were of jewish origin.
(on the left you can see the first photograph of a greek Salonica in 1912, with the greek army entering the city; on the left you can see the Brewry «Olympos» of Allatini/Mizrachi/Fernandez ownership that survives to this day as the Fix Complex).
Haham Nahmia’s Raki
The Jewish family Nahmias originated from Mayorca. When it arrived to Thessaloniki with the other sephardim it brought the cauldrons with which it made in Spain this apperitif drink that the turks called raki. The Turks did not drink wine because it was forbidden by the Quran. But the holy book said nothing about raki and thus the Turks were great rakitzides [raki consumers].
This rumor was probably the by-product of the fame that surrounded the most famous brand, the Haham Nahmias which produced the best raki in the city. The distillery Haham Nahmias was on Komninon str, between Tsimiski and Vas.Irakliou (former Haham Matalon str), while its founder appears to be Rav Me’ir ben Rav Ya’akov ben Nachmias. Meir Nahmia during his youth was a merchant and inventor of the Haham Nahmias’ recipe, while later he appears to have abandoned the management to become a full-time rabbi and in fact he later appears in the council of the Arch-Rabbinate of Salonica.
multilingual advertisement of the Haham Nahmia raki in ladino, french, turkish and greek in the Salonica of 1900/source: M.Molho
The fame of the Haham Nahmia brand can be seen in the rhyming verses of a popular satirical song about the wedding dowrywhich I translate: «If your father won’t give me 1500 liras, I will trade you for raki made by Nahmias«.
Often the word raki was skipped since Nahmias was synonym to good quality raki. A.M.Arbelaez brings forward the testimony of old salonicans who said: «Menachem dame un Nachmia ! «.
It is worth noting that the fame of the brand was such that even another famous offspring of the city is linked with it: Mustapha Kemal Pasha, better known as Kemal Ataturk, was famous for the vast quantities of raki he consumed. Various sources link him either to the Nahmia Raki or the«Raki tavern of Nahmia».
Raki in everyday life
Salonican bottle for the raki of the Shabbat/source: Jewish Museum of Salonica
We already saw in the Simha Torah post that Jews did not hesitate to consume significant quantities of raki but could one claim that this was limited only to the holidays ?
In the book Usos y Costumbres de los Sefardies de Salònica of Rabbi M.Molho one reads that raki accompanied every important event like weddings or funerals. But it wasn’t limited to these important moments of the circle of life like we can read this, rather funny, excerpt:
Not all rabbis had the same talent [for the Shabbat prayers] – some were dry and monotonous. Generally speaking their speeches durated more and were more blabby. The raki that was consumed in great quantities a few hours before [during the Shabbat meal] led to a peaceful nap. There were some that even snored. The gabai/caretaker of the synagogue whose duties included walking among the pulpits with a jar of fresh water, would run to the culprits, gently awaken them and offer them a glass of fresh water as not to embarrass them.
Of course the Nahmias’ Raki was not the only one to be consumed. The poorer Jewish masses were satisfied with the cheaper raki, while in the miserable quarters of Rezi Vardar and Ramona in which tobacco workers and hamals [port workers] lived, it was accompanied by hashish consumption and gabbling until even the late 30’s. A fact that was a prominent discussion item in the Jewish newspapers which sided with the younger Christian ones in the enforcement of an bourgeois respectability.
Indicatively one can remember the various port-workers fraternities which we saw in the post «A stamp for Salonica». In the fraternities of these hamals they prayed together, collected money for the sick and distributed a bottle of raki for their weekly consumption.
A drink for all Salonicans
Greek kosher wine of the Mavrodafni variety by Ido Bourla in V.Hugo str
Of course one should not presume that raki was a drink limited to the masses of the poor. On the contrary, raki was the drink for every Salonican, independent of his social class, with wine being limited only to the important holidays. Only after 1920 the wine began appearing on the tables the upper bourgeois and in fact only to accompany the meal which would be concluded always with some raki.
Its presence in daily life can be seen in the theatrical comedy play Los males de la Κolada/The evils of Laundry which was performed in Salonica in 1900. Drawing inspiration from the antics of the laundry which is done at home or sent outside, it depicts everyday life in the city. In the play at some point a doctor is called for a house visit and the mother, seeing that it’s dinner time, sends for her daughter Lucia to tell the servant girl Sarika to fetch a glass of raki for the doctor. The doctor explains that normally he warns against the consumption of raki but drinks, as not to offend. Thus he makes a toast and downs the entire glass with one sip forcing the lady of the house to exclaim to the delight of the audience Ya vas a traer el mundo en un mostacho de raton, ie you are exaggerating the gravity of the situation.
Another Jewish brand:"Ouzo Sauliko" by Saul Yosefat in Egnatias str/source: Jewish Museium Salonica
Raki outside the house is consumed in the meyhane, the name by which the raki-taverns of Salonica were known. These raki-taverns were linked to the history of the city and in fact the great fire of 1890 began in a Jewish meyhane which was found between the christian quarter of Kizlar Manastir and the jewish quarter of Aguda.
“Sometimes, one of his customers would offer him by way of breakfast, a taral, a kind of biscuit, that he would moisten in water or raki. This short halt and restorative light snack, although frugal, permitted the elderly teacher to continue his journey with more vigor. One could see the poor man crossing through the streets of the neighborhood at a light pace, with the flaps of his antari [vest] blowing in the wind, exposing by the speed of his pace part of his white trousers. Behind him, the extreme edge of his giube or caftan danced and snapped at his heels, raising clouds of dust.”
Raki in the Salonican Diaspora Jews
Pastry Shop "Saloniki" in Tel Aviv/source: alloukiallou-blogspot-com
Jews of Salonica maintained intact the tradition of raki consumption wherever they found themselves, like Tel Aviv or New York. Moshe Calderon, an israeli with greek roots, recalls of his childhood in the greek Florentin Quarter of Tel Aviv: «I remember, especially on Fridays, when everybody went to the burekas bakeries. In those times there were small taverns and coffee shops , like Greece, which worked especially during the night. People would sit and drink ouzo and raki. It was a tradition, a proper ritual«.
In New York Louis Menashe tells of his life in the Ashkenazim galaxy recalling proudly: «Their parents drank schnapps, (whatever that was); mine drank raki, the bathtub kind, poured from unmarked gallons delivered to my father by one of his buddy distillers».
Indicative is the fact that one of the most popular ladino songs worldwide is La Vida Do por el raki/I give my life for raki, (noga has a different, more elegant version here).
Raki in the antisemitic tradition
Raki and the Salonican Jews maintained their close relationship in the good times and in the less than good ones. One kapo in the extermination camp of Auschwitz who knew Spanish wished to «welcome» some Salonicans who had just arrived from another subcamp this way: «Ιjos de putanas ! Donde esta la halva y el raki de Saloniki ?» [Sons of bitches, where is your halva and Salonican raki ?]
But if the kapo already knew of the famous Salonican Raki in 1943, another famous figure assures us of the close relations of the Jews of western and northern Greece with the raki already in the 18th century. An actual saint of the Orthodox Church, Saint Cosmas of Aetoliaspeaks about the Jews:
And if the Jew gives you wine or raki, it is impossible for him not to have defiled it first; for if he hasn’t peed in it, he will spit in it. When some Jew dies they put him inside a big trough and they wash him with raki until they take all the dirt out; this raki they fix with aromatic herbs and they sell it to Christians cheaper to defile them. They sell fishes in the city the Jews? They open the mouth of the fish and they pee in it and afterwards they sell it to the christians.
An Epilogue
With this post I wished simply to portray, in brief, the important part raki and conviviality played and play in the Greek Jewish life. Of course raki/ouzo is not Jewish but simply a common legacy of all medditeranean people. Still this post was one that I enjoyed tremendously since it allowed me to make a journey through history, culinary traditions, holidays, theater, music, fights, work and nostalgia for the first modern Jewish city before the founding of Israel.
An inspiration for this post was this post by a fellow blogger which I esteem, argos, which is indicative of the voids we must fill albeit not necessarily those that he mentions. He may taunt me about finding a Jewish angle in everything but this time I forfeit all responsibility; it is the Greek Christians who assign the origin of raki to the Jews, not me !
trivia: as I was searching for info I ran across the Ouzo Bisquits of the Sitian Mill which are kosher (!). Also Chabad of Athens informs us that Ouzo Krinos and Ouzo Mini are kosher. In other words raki is not only allowed, it’s a mitzvah – remember it this weekend !
Also a big thanks should go to Mayor Rishon for everything. Also to L.S. for the ads,Rena Molho for the proverbs, J.Benmayor for the comments and Dr.Moshe for the etymology.
Αυτή η ανάρτηση οφείλει να αρχίσει με μια παραδοχή: δεν υπάρχουν «εβραϊκά ταφικά έθιμα». Πώς θα μπορούσε άλλωστε να υπάρχει μόνο μια κωδικοποιημένη μορφή έκφρασης του πιο έντονου ανθρώπινου συναισθήματος, αυτό της απώλειας και ειδικά σε μια θρησκεία που χαρακτηρίζεται από την απουσία δογμάτων. Ετσι λοιπόν θα επικεντρωθώ αποκλειστικά στα ελληνικά ταφικά έθιμα – επιπλέον δεν θα αναφερθώ αναλυτικά αλλά θα επικεντρωθώ στην σύγχρονη μορφή τους μεταπολεμικά, μαζί με ορισμένες μεσοπολεμικές αναφορές όπου είναι απαραίτητο. Σκοπός όπως αναφέραμε στην προηγούμενη ανάρτηση που αναφέρεται στις εβραϊκές πεποιθήσεις για τον θάνατο είναι μια προσέγγιση ενός εξαιρετικά σημαντικού κομματιού του εβραϊκού κύκλου της ζωής και οδηγός για τους χριστιανούς που θα θελήσουν να παραβρεθούν στην κηδεία ενός φίλου ή συγγενή τους.
Η στιγμή του θανάτου
Την στιγμή του θανάτου κάποιος φίλος της οικογενείας φροντίζει να κλείσει τα μάτια και το στόμα του νεκρού και να τον τοποθετήσει κοιτώντας τον ουρανό – από αυτή τη στιγμή και μετά ο νεκρός δεν μένει μόνος του αλλά υπάρχει πάντα κάποιος στο δωμάτιο μαζί του, ο λεγόμενος σομέρ/φύλακας, (κατάλοιπο αρχαίων εποχών όπου η σωρός είχε ανάγκη προστασίας αλλά σήμερα αποτελεί έκφραση τιμής στον νεκρό). Επίσης ένα κερί θα πρέπει να καίει κοντά του, μια υπενθύμιση οτι η αιώνια νέφες/ψυχή του συνεχίζει να υπάρχει. Παλαιότερα αυτό και τα υπόλοιπα κομμάτια αποτελούσαν φροντίδα της Χεβρά Κεντοσά/Αγίας Αδελφότητας που ήταν μια κοινοτική οργάνωση που αναλάμβανε τις κηδείες και με εθελοντική συμμετοχή – σήμερα το κομμάτι το αναλαμβάνουν γραφεία κηδειών που έχουν συνάψει συμβάσεις με τις Κοινότητες και συνεργάζονται με τον ραβίνο και τις τοπικές Χεβρά Κεντοσά αν υπάρχουν.
Πιάτο προσφορών στην Χεβρά Κεντοσά/Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος
Οι Χεβρά Κεντοσά αποτελούνται από άντρες και γυναίκες και θεωρείται μιτζβά/θετικό καθήκον η συμμετοχή σε αυτήν – οι συμμετέχοντες δεν αμείβονται και καλύπτονται μόνο τα υλικά έξοδα από προσφορές. Ο νεκρός θα πλυθεί εξονυχιστικά και κάθε ανοικτή πληγή πρέπει να κλείσει, ενώ στην συνέχεια θα τυλιχτεί σε ένα ταχρίχ/λευκό σάβανο – με τον αριθμό των πλύσεων, των προσευχών και τυλίγματος του σάβανου να είναι συγκεκριμένος και μέρος ενός αυστηρού τυπικού που ονομάζεται τα’αρά. Η σωρός τοποθετείται σε ένα απλό φέρετρο, αρόν, χωρίς κανένα επιπλέον στολίδι, κόσμημα ή ένδυμα πλέον του νεκρικού σάβανου – μόνη εξαίρεση είναι η δυνατότητα να τυλιχτεί επιπλέον από το προσωπικό του ταλέτ με κομμένη μια γωνία από τα τσιτσίτ δείχνοντας οτι πλέον δε θα χρησιμοποιηθεί για προσευχή. Ο λόγος πίσω από αυτή την εξαιρετικά απλή ταφή είναι για να υποδείξει την γύμνια μας και την ισότητα μας μπροστά στον θάνατο. Αυτή είναι η τελευταία φορά που το σύνολο της οικογενείας μπορεί να αποχαιρετήσει τον νεκρό από κοντά αφού το φέρετρο δεν ανοίγει παρά στο νεκροταφείο ξανά. Το φέρετρο συνηθίζεται να καλύπτεται από ένα μαύρο ύφασμα με το Μαγκέν Νταβίντ/Άστρο του Δαυίδ αν ο νεκρός ήταν ηλικιωμένος και λευκό αν ήταν νέος.
Παλαιότερα ήταν καθιερωμένο την στιγμή του θανάτου να αδειάζουν κάθε δοχείο με νερό στο σπίτι γιατί πίστευαν οτι ο Αγγελος του Θανάτου μπορεί να το είχε χρησιμοποιήσει για να καθαρίσει το ξίφος του μετά την τέλεση της αποστολής του. Μάλιστα το συγκεκριμένο έθιμο ανήκε στον επίσημο κατάλογο της Ιεράς Εξέτασης στην Ισπανία για να διαπιστωθεί αν ο εξεταζόμενος είναι κρυπτο-εβραίος. Σε μερικά σπίτια έχω δει οτι αυτή η παράδοση επιζεί με το να αφήνουν το νερό να τρέχει λίγο από μια βρύση. Σε άλλες πόλεις της Ελλάδας, όπως τον Βόλο, συνηθίζουν να σπάνε ένα κανάτι με λίγο νερό μέσα την ώρα που ξεκινά η μεταφορά του νεκρού στο νεκροταφείο.
Η κηδεία
Η μεταφορά στον τάφο/Encyclopedia Judaica
Η κηδεία οφείλει να ξεκινήσει το συντομότερο δυνατόν – αν όχι την ίδια, τουλάχιστον την επόμενη μέρα εκτός και αν είναι Σαμπάτ, (κατάλοιπο των εποχών που το ζεστό μεσανατολικό κλίμα δεν επέτρεπε την διατήρηση του νεκρού). Συνήθως η τελετή λαμβάνει χώρο είτε στη συναγωγή, είτε συνηθέστερα σε ένα μικρό ευκτήριο οίκο στο χώρο του νεκροταφείου, σπανιότατα δε στο ίδιο το σπίτι. Η τελετή είναι σύντομη και χαρακτηρίζεται από τις 7 περιφορές, ακαφότ, που θα κάνει ο ραβίνος γύρω από το φέρετρο και τα λίγα λόγια που μπορεί να πει κάποιος προς τιμή του εκλιπόντα. Αυτή η νεκρολογία που ονομάζεται εσπέντ γίνεται από τον μασπίντ και παλαιότερα είχε σκοπό τόσο να εξυμνήσει τον εκλιπόντα, όσο και να προκαλέσει την θλίψη στους παρευρισκομένους προωθώντας την μετάνοια. Μετά τις προσευχές, που λαμβάνουν παρόντων του συνόλου των συμμετάσχοντων, το φέρετρο αναχωρεί για το χώρο ταφής συνοδευόμενο αποκλειστικά από τους άνδρες.
Ο τάφος οφείλει να είναι τουλάχιστον 1 μέτρο βαθύς και σκαμμένος αποκλειστικά στο χώμα ώστε η σωρός, χωρίς το φέρετρο που πλέον δεν έχει άλλη χρησιμότητα και δεν ενταφιάζεται, να μπορεί να είναι σε άμεση επαφή με το χώμα, (αποτελεί μια δυσάρεστη εξέλιξη η σύγχρονη απαίτηση των οικογενειών για ενισχυμένη κατασκευή και βαθύτερη ταφή ώστε να ελαχιστοποιούνται οι πιθανότητες βεβήλωσης από τις σχετικά συχνές αντισημιτικές επιθέσεις στα εβραϊκά νεκροταφεία). Η σωρός χαμηλώνεται με τα πόδια πρώτα και τοποθετείται ξαπλωτή στην πλάτη, με μια μικρή πέτρα κάτω από το κεφάλι ώστε να μπορεί να κοιτά προς την Ιερουσαλήμ όταν θα έρθει ο Μεσσίας και γίνει η τεhιάτ hα’μετίμ/ανάσταση των νεκρών. Λίγο πριν χαμηλωθεί μπορούν να πλησιάσουν οι γιοί και οι εγγονοί ώστε να φιλήσουν το χέρι για τελευταία φορά – αν ο νεκρός ήταν ένας ιδιαίτερα γνωστός ραβίνος τότε και άλλοι μπορεί να πλησιάσουν την σωρό. Μια πλάκα τοποθετείται πάνω από τη σωρό και οι παρευρισκόμενοι ρίχνουν χώμα ή μια πέτρα δίνοντας συμβολικά στον νεκρό την άδεια να αναχωρήσει και παρέχοντας ένα αίσθημα ολοκλήρωσης. Τα λουλούδια και τα στεφάνια είναι ξένα προς την εβραϊκή παράδοση και δεν είναι ευπρόσδεκτα – αντίθετα σήμερα συνηθίζεται να δηλώνεται ρητά ένα φιλανθρωπικό ίδρυμα όπου οι παρευρισκόμενοι μπορούν να κάνουν μια δωρεά.
Κατά την αποχώρηση από την τελετή συνηθίζεται να πλένονται τα χέρια σε μια βρύση που πάντα είναι διαθέσιμη στους επισκέπτες στο χώρο του νεκροταφείου.
To νέο εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης/(c) jbschecter
Ο τάφος αποτελεί την τελευταία κατοικία του νεκρού αφού οι εβραίοι δεν ξεθάβουν ποτέ τους νεκρούς τους, εκτός από περιπτώσεις φυσικών καταστροφών, κρατικής κατάσχεσης, λανθασμένης ταφής αλλά και τότε απλώς ενταφιάζονται σε άλλο τάφο. Η εκταφή του νεκρού, όπως συνηθίζεται στην Xριστιανική Ορθόδοξη παράδοση, θεωρείται από τις χειρότερες δυνατές βεβηλώσεις και πηγή τρόμου στην εβραϊκή παράδοση σε θρήσκους και μη.
Είναι προφανές οτι και χριστιανοί μπορούν να συνοδεύσουν το νεκρό καθόλη την διάρκεια της τελετής σεβόμενοι τις παραδόσεις των ζωντανών συγγενών του και προφανώς μην όντας υποχρεωμένοι να συμμετάσχουν στο θρησκευτικό κομμάτι.
Κάτι ακόμα: η καύση των νεκρών ιστορικά υπήρξε ξένη στην εβραϊκή παράδοση. Αναμενόμενα σήμερα υπάρχει ένα ισχυρό αίσθημα αντιπάθειας δεδομένης της εμπειρίας της Σοά/ Ολοκαυτώματος. Η κυρίαρχη άποψη μεταξύ των ραβίνων, (όπως είπαμε ο Ιουδαϊσμός δεν έχει δόγμα και ούτε ιεραρχία), είναι οτι η καύση δεν γίνεται δεκτή αλλά ούτε απαγορεύεται σε ραβίνους να συμμετάσχουν στην τελετή αλλά και ούτε απαγορεύεται η ταφή σε εβραϊκό νεκροταφείο με το εβραϊκό τυπικό – αποτελεί προσωπική επιλογή του κάθε ραβίνου. Η ταρίχευση όμως απαγορεύεται αυστηρά. Η αυτοκτονία αν και αποτρέπει την απόδοση τιμών μέσω της κε’ρι’ά και του εσπέντ, δεν απαγορεύει το κομμάτι που αφορά τους πενθούντες – στην σύγχρονη εποχή δεν έχει χρησιμοποιηθεί ποτέ για να αρνηθεί το σύνολο της τελετής. Πρακτικά μόνο η περίπτωση των αποστατών είναι ο μόνος λόγος για να αρνηθεί η ταφή σε εβραϊκό νεκροταφείο σύμφωνα με το εβραϊκό τυπικό.
Κηδεία του ραβίνου Αβραάμ Σασσών στην Λάρισα το 1957/Αρχείο Εσδρά Μωυσή και Δήμος Λαρίσης
Μετά την κηδεία
Στην στιγμή του θανάτου σημαντικό κομμάτι των ραβινικών παραινέσεων απευθύνονται στην απελπισία ή απάθεια που προσβάλει τους συγγενείς και σκοπό έχουν να βοηθήσουν να δημιουργηθεί μια αυτόματη διαδικασία. Πχ στην βιβλιογραφία διαβάζουμε οτι τον 19ο αιώνα είχαν αυστηρά απαγορευθεί οι έντονες εκδηλώσεις όπως οι αυτοτραυματισμοί που ήταν συχνές μεταξύ των γυναικών. Η’ οι καθημερινές επισκέψεις στην οικογένεια απαγορεύτηκαν όταν ένας διάσημος ραβίνος προσπάθησε να πέσει από το παράθυρο μετά από μια πλημμυρίδα επισκεπτών που ήθελαν να εκφράσουν την λύπη τους.
Από την στιγμή του θανάτου η συνήθης ευχή που ακούγεται όταν κάποιος τον πληροφορείται είναι Μπαρούχ νταγιάν αΕμέτ / Ευλογητός Αυτός, ο αληθινός Κριτής, αν και επίσης από τους παλαιότερους μπορεί να ακουστεί το μαλογράδο ε ενκορτάδο, δηλαδή οτι το νήμα της ζωής του λιγόστεψε άτυχα αν ο νεκρός ήταν νέος.
Μετά την τελετή στο νεκροταφείο οι παρευρισκόμενοι μαζεύονται σε ένα σπίτι και ακολουθεί μια μικρή συγκέντρωση. Η οικογένεια του νεκρού συνηθίζει να φοράει μαύρα ρούχα τα οποία τα σκίζει συμβολικά για να δείξει το πένθος της, (το έθιμο είναι γνωστό ως κε’ρι’ά) και χωρίς παπούτσια. Κάθονται στο πάτωμα, με πλάτη στον τοίχο σε μαξιλάρια που έχουν καλυφθεί από μαύρο ύφασμα, το οποίο καλύπτει και κάθε καθρέπτη στο σπίτι. Από το έθιμο αυτό εξαιρούνται όλα τα παιδιά που δεν έχουν ενηλικιωθεί θρησκευτικά ακόμη, δηλαδή είναι μικρότερα των 13 ετών αν και στην σύγχρονη εποχή τα παιδιά προστατεύονται ακόμα περισσότερο – επιπλέον δεν εφαρμόζονται αν αφορούν ένα μωρό μικρότερο των 30 ημερών. Όπως είπαμε μερικές φορές αφήνεται ανοικτή κάποια βρύση να τρέχει.
Τότε είναι η κατάλληλη στιγμή να επιδώσει κάποιος τα συλλυπητήρια του στην οικογένεια μιας και αποφεύγονται πριν την ολοκλήρωση της κηδείας. Είτε είστε εβραίοι ή όχι, τότε είναι η κατάλληλη στιγμή να θυμηθείτε τον εκλιπόντα και να θυμηθείτε τις ευχάριστες στιγμές μιας και στην εβραϊκή παράδοση ενθαρρύνεται η διατήρηση ζωντανής της μνήμης του νεκρού.
Κατά την διάρκεια της συγκέντρωσης συνηθίζεται να μοιράζονται αυγά χαμινάδος, μαύρες σταφίδες και καφές αλλά αυτό δεν αποκλείει και ένα πλουσιότερο γεύμα για τους παρευρισκόμενους – αντίθετα στην σεφαραδίτικη παράδοση συνηθίζεται η ευρύτερη οικογένεια αλλά και φίλοι να προσφέρουν πλήρες γεύμα, αρκεί να μην περιέχει κρέας, στην οικογένεια που ίσως να το έχει παραμελήσει μέσα στην θλίψη της. Άλλωστε αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό οτι σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδος έχει επικρατήσει η προσφορά διαφορετικών φαγητών: στην Κέρκυρα σφουγγάτο, στην Θεσσαλονίκη και στις σεφαραδίτικες κοινότητες σούπα με φιδέ. Για ευνόητους λόγους συνηθίζεται η προσφορά από ρακί παλαιότερα και κονιάκ τα τελευταία χρόνια.
Στην επόμενη ανάρτηση θα ασχοληθούμε με την περίοδο μετά την κηδεία, το θέμα του πένθους και τα έθιμα της…
The following article is part of a series on Judaism and its take on death and its participation in the cycle of life. This first part is going to deal with the theology surrounding death while the rest will focus into jewish sephardic burrial practices, grieving in Judaism, jewish cemeteries and even how to read the jewish gravestones that can still be found around Salonica. Because there is an abundance of fine online resources on death in Judaism and I’m lazy I will not translate this. Use Google Translate if you feel like it although I would recommend this excellent article which I can attest to its quality. Be assured that the next posts regarding the Greek Jewish burial customs will appear as usually in both English and Greek.
Ελληνικά
Ο θάνατος στον Ιουδαϊσμό είναι στενά συνδεδεμένος με την καθημερινότητα των ζωντανών αλλά η ίδια η φύση του δεν είναι καθορισμένη. Μάλιστα η όλη έννοια της ζωής μετά το θάνατο δεν αποτελεί κεντρικό κομμάτι της εβραϊκής θεολογίας και ούτε υπάρχει κάποια συγκεκριμένη άποψη. Ο ραβινικός σχολιασμός, το Ταλμούδ και ο μυστικιστικός Ιουδαϊσμός με το Ζοχάρ και την Καμπάλα ανέπτυξαν το θέμα και ευθύνονται για την μεγάλη ποικιλία των υποθέσεων που έχουν γίνει αλλά δεν επιτρέπουν μια ξεκάθαρη απάντηση όπως γίνεται στις άλλες θρησκείες και ειδικότερα στον Χριστιανισμό. Σκοπός αυτής της ανάρτησης αλλά και αυτών που θα ακολουθήσουν δεν είναι μια ακαδημαϊκή παρουσίαση αλλά μια προσέγγιση ενός εξαιρετικά σημαντικού κομματιού του εβραϊκού κύκλου της ζωής και οδηγός για τους χριστιανούς που θα θελήσουν να παραβρεθούν στην κηδεία ενός φίλου ή συγγενή τους. Επειδή αμφιβάλλω σε πόσους αρέσει να διαβάζουν σεντόνια θα το σπάσω και σε επόμενες αναρτήσεις θα ασχοληθούμε με τα εβραϊκά ταφικά έθιμα, το πένθος, τα εβραϊκά νεκροταφεία, την σχέση των εβραίων με τους νεκρούς τους αλλά και πώς μπορείτε να διαβάσετε τις εβραϊκές ταφόπλακες που μπορείτε να βρείτε διάσπαρτες σήμερα στην Θεσσαλονίκη με σχετικά παραδείγματα.
Λίγη θεωρία πρώτα
Η εβραϊκή θρησκεία, παρά το γεγονός οτι πιστεύει σε κάποιου είδους μετά-θάνατο ζωή, δεν διαθέτει τις έννοιες του Παράδεισου και της Κόλασης όπως αναπτύχθηκαν αργότερα στην χριστιανική θρησκεία και ούτε αυτή παίζει τον ίδιο κεντρικό ρόλο που παίζει στις υπόλοιπες θρησκείες μιας και ο Ιουδαϊσμός επικεντρώνεται στο σήμερα. Στην Τορά ο όρος που χρησιμοποιείται για την κατοικία των ψυχών μετά τον θάνατο είναι το Σεόλ, όπου οι ψυχές πιθανολογείται οτι διάγουν ένα είδος ακαθάριστης και θαμπής ζωής αλλά δεν συνδέεται με την έννοια της ανταμοιβής ή της τιμωρίας.
Αυτές οι έννοιες, οι οποίες αργότερα θα αποτελέσουν την βάση της χριστιανικής θεολογίας, εισάγονται σχετικά αργά ταυτόχρονα με την εξέλιξη της εβραϊκής εσχατολογίας, δηλαδή της διδασκαλίας για το τέλος του ανθρώπου και του κόσμου. Μετά την καταστροφή Δεύτερου Ναού της Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους η δυσάρεστη πολιτική κατάσταση στο αρχαίο Ισραήλ με τις επαναλαμβανόμενες στρατιωτικές ήττες και την αδυναμία ανεξάρτητης εθνικής υπόστασης αναγκάζουν την θεολογική σκέψη της εποχής να στραφεί σε διαφορετικούς δρόμους γιατί και η έννοια του Σεόλ δεν επαρκεί πλεον.
Η απλή εξήγηση για το Σεόλ δεν εξηγεί το γιατί ο Θεός επιτρέπει την καταστροφή του λαού του και του ίδιου του Ναού του. Οπότε αναπτύσσεται η ιδέα οτι υπάρχει ένας κόσμος που ακολουθεί, Ολάμ ha Μπά, στο οποίο οι δίκαιοι ανταμείβονται στη Γκαν Εντέν και οι άδικοι βρίσκονται για 12 μήνες στην Γκε’ινόμ ώστε να μετανοήσουν – μόνο μια ελάχιστη ομάδα εξαιρετικά κακών εξαιρείται, (πχ ο Φαραώ ή ο Α.Χίτλερ). Και τα δύο είναι πνευματικά στάδια και δεν ανταποκρίνονται στην περισσότερο υλιστική ιδέα που τελικά επικρατεί στον Χριστιανισμό και δεν είναι κυριολεκτικές τοποθεσίες. Ενδεικτικά αναφέρω οτι ακόμα και σήμερα αυτές οι έννοιες δεν είναι αυστηρά καθορισμένες και αποτελούν πεδίο ανοικτής ερμηνείας – ειδικά θα πρέπει να αποφευχθεί η ιδέα οτι αποτελούν τις εβραϊκές εκδόσεις του παραδείσου/κόλασης μιας και βασίζονται σε τελείως διαφορετικές αξιώσεις.
Ειδικά η έννοια της Γκε’ινόμ έχει ενδιαφέρον γιατί το όνομα προέρχεται από την Κοιλάδα του Εννώμ όπου ειδωλολατρικές φυλές προχωρούσαν σε ανθρωποθυσίες στον θεό Μολώχ και αργότερα με την επικράτηση του Ιουδαϊσμού, ο οποίος πολέμησε την πρακτική, έγινε ο σκουπιδότοπος της Ιερουσαλήμ και τόπος ταφής των εγκληματιών. Μάλιστα επικρατούσε η αντίληψη οτι τα σώματα τους θα καταναλώνονταν από μια αιώνια φωτιά, μια ιδέα που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της χριστιανικής ιδέας της Κόλασης, χωρίς όμως να ξέρουμε αν αναφέρονταν σε κάποιο γεωλογικό στοιχείο της περιοχής Οι χριστιανοί διατήρησαν την απέχθεια των εβραίων για το μέρος με το να τοποθετήσουν εκεί ένα κομμάτι γης που αγοράστηκε με τα 30 αργύρια του Ιούδα, μια ενδιαφέρον παράδειγμα του πώς ένα «καταραμένο μέρος» διατηρεί την ιδιότητα του παρά τις διάφορες θρησκείες και εξηγήσεις, ενώ ο Μολώχ επιζεί και σήμερα ως έκφραση.
Κοιλάδα του Ενώμ στην Ιερουσαλήμ σήμερα/(c)Ilya Borovok
Η ίδια η έννοια της τεhιάτ hα’μετίμ/ανάστασης των νεκρών αποτέλεσε μια καθυστερημένη εξέλιξη της εβραϊκής θεολογικής σκέψης που εισήχθη από τους Φαρισαίους και για πρώτη φορά επέτρεπε την ατομική σωτηρία. Συνδέεται με την ιδέα της αθανασίας της ψυχής και προέρχεται από τις πλατωνικές ιδέες που κυριάρχησαν στην ανατολική Μεσόγειο, προσαρμοζόμενη βέβαια στις ίδιες κοσμικές ανάγκες που οδήγησαν στην ανάπτυξη των εννοιών της Γκαν Εντεν και Γκε’ενόμ. Ταυτόχρονα δέχθηκε ζωροαστρικές επιρροές που αφορούσαν την ανάσταση και το τέλος του κόσμου δημιουργώντας μια σχετικά ασαφής εβραϊκή έννοια που επέτρεπε την πίστη σε στον κόσμο που θα έρθει/Ολάμ ha Μπά και έδινε νόημα σε όλους αυτούς που έχαναν την ζωή τους λόγω της πίστης τους. Άλλωστε η έννοια του προπατορικού αμαρτήματος δεν υπάρχει στον Ιουδαϊσμό μιας και η τιμωρία του Αδάμ και της Εύας αφορούσε τη ζωή με το υλικό σώμα τους, όχι την ψυχή τους.
Σήμερα ουσιαστικά γίνεται δεκτή από το σύνολο των ρευμάτων του Ιουδαϊσμού σε μικρό ή μεγάλο βαθμό, (υπενθυμίζω την μεγάλη ποικιλία της εβραϊκής θεολογικής σκέψης) και αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά της εποχής του Μεσσία. Αξίζει να σημειωθεί οτι η ίδια η έννοια της γκιλγκουλέϊ νεσαμότ/μετεμψύχωσης είναι στενά συνδεδεμένη με την μετενσάρκωση και ανάσταση των νεκρών και αποτέλεσε πεδίο διαμάχης μεταξύ των θεολογικών σχολών των Σαδδουκαίων (που πίστευαν οτι με τον θάνατο έληγε η ύπαρξη) και των Φαρισαίων την εποχή πριν την δημιουργία της χριστιανικής θρησκείας. Η στενή σχέση του Παύλου με τους Φαρισαίους και τις αντιλήψεις τους αποτέλεσαν την βάση στην οποία αναπτύχθηκε η δυτική/χριστιανική θεολογία και πιθανολογείται οτι ευθύνεται για την αναμονή εκ μέρους τους της ανάστασης του Ιησού.
Να προσθέσω οτι καν οι εκφράσεις που χρησιμοποιούνται είναι εξαιρετικά ενδεικτικές: η μετάφραση του γκιλγκουλέϊ νεσαμότ είναι «κύκλοι της ψυχής» και πέρα από μια εξαιρετικά όμορφη έκφραση, αντικατοπτρίζει την μυστικιστική προέλευση της έννοιας. Ταυτόχρονα η τεhιάτ hα’μετίμ σημαίνει μεν ανάσταση των νεκρών αλλά ουσιαστικά σημαίνει «αναβίωση/αναγέννηση των νεκρών», ενώ δεν χρησιμοποιούνται περισσότερο κυριολεκτικοί όροι που μπορούμε να βρούμε σε άλλα σημεία των βιβλικών κειμένων – ενδεικτικό και αυτό της ασάφειας της έννοιας και μιας τάσης απόρριψης της κυριολεκτικής ανάστασης των νεκρών με την φυσική τους υπόσταση.
Σήμερα τα ρεύματα του Ορθόδοξου και Συντηρητικού Ιουδαϊσμού δέχονται απόλυτα την έννοια της τεhιάτ hα’μετίμ, ενώ ο Μεταρρυθμιστικός και Αναδομητικός Ιουδαϊσμός την δέχονται ως πιθανότητα τον καιρό του Μεσσία αλλά απορρίπτουν κάθε έννοια μετεμψύχωσης ή μετενσάρκωσης η οποία αμφισβητείται και από σημαντικό μέρος του Ορθόδοξου Ιουδαϊσμού βασιζόμενοι στην απόρριψη της από ογκόλιθους του εβραϊκού πνεύματος όπως τον Μαϊμονίδη. Αντίστοιχα η πίστη στην Γκαν Εντέμ/Γκε’ινόμ γίνεται σχετικά αποδεκτή με ορισμένες, όμως, εξαιρέσεις που κυρίως εκφράζουν την πίστη στην άγνοια μας για την φύση της κατάστασης μετά τον θάνατο. Κοινή, όμως, είναι η πεποίθηση οτι η ψυχή/νέφες είναι αυτό που μας χαρακτηρίζει ως ανθρώπους και θεωρείται άφθαρτη και αιώνια και οπότε μένει άθικτη ακόμα και μετά τον θάνατο. Αυτή η πίστη στην αιωνιότητα και ακεραιότητα της ψυχής αποτελεί ουσιαστικά την αρχή και το τέλος των εβραϊκών πεποιθήσεων για τον θάνατο – όλα τα υπόλοιπα αποτελούν απλώς εικασίες.
Κάθε προσπάθεια να μαντεύουμε τη μορφή της θεωρείται ανώφελη γιατί απλά δεν έχουμε την δυνατότητα να την συλλάβουμε και άλλωστε, όπως είπαμε στην αρχή, δεν παίζει σημαντικό ρόλο στον Ιουδαϊσμό ο οποίος επικεντρώνεται στο παρόν. Ακόμα αυστηρότερα καταδικάζεται κάθε προσπάθεια να έρθει κάποιος σε επαφή μαζί της, αν και όπως θα δούμε σε άλλη ανάρτηση αυτή η αυστηρότητα έρχεται σε αντίθεση με πλήθος προλήψεων που κυριαρχούσαν παλαιότερα αλλά και ορισμένες σύγχρονες προσεγγίσεις που βασίζονται στην Καμπάλα.
Abravanel, the Blog 