Ρακί και ούζο, εβραϊκά και σαλονικιώτικα – Μέρος 2ο/ Raki and Ouzo, Jewish and Salonican – Part 2

Ελληνικά (english translation follows below)

Μέρος 1ον με την ετυμολογία των λέξεων και προέλευση τους εδώ.

Το ρακί στη Θεσσαλονίκη

Το ρακί είναι ανάμεσα στα 4 φαγητά που χαρακτηρίζουν τους σεφαραδίτες της Ελλάδας, τα άλλα τρία είναι τα αυγά χαμινάδος, τα διάφορα μπουρέκια και οι pepitas (σπόρια από ηλιοτρόπια ή πεπόνια).

Ειδικότερα οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ήταν γνωστοί όχι μόνο για την αυξημένη κατανάλωση ρακιού αλλά και για το εξαιρετικής ποιότητας ρακί που παρήγαγαν. Το μέγεθος της σαλονικιώτικης παραγωγής ήταν τέτοιο που η Encyclopedia Brittanica στην έκδοση του 1911 φρόντιζε να το επισημάνει στο κομμάτι του σχετικού άρθρου για τα κύρια προϊόντα της πόλης λέγοντας «The spirit called mastic or raki is largely produced». Αυτό η πραγματικότητα οδήγησε στην εδραίωση της λαϊκής πεποίθησης στην Θεσσαλονίκη οτι το ρακί και το ούζο ήταν εβραϊκής προέλευσης.

(αριστερά βλέπετε την πρώτη φωτογραφία της ελληνικής Θεσσαλονίκης το 1912 με την είσοδο του ελλ.στρατού – στα αριστερά  η Ζυθοποιία «Όλυμπος» των Αλλατίνι/Μιζραχή/Φερνάντεζ που επιζεί ως σήμερα ως Συγκρότημα Φιξ στην δυτική είσοδο της πόλης)

Το ρακί Χαχάμ Ναχμίας

Η εβραϊκή οικογένεια η Ναχμίας καταγόταν από την Μαγιόρκα. Όταν ήρθε στην Θεσσαλονίκη μαζί με τους άλλους Σεφαρδίμ έφερε μαζί της και τα καζάνια με τα οποία κατασκεύαζε στην Ισπανία το ορεκτικό ποτό, που οι τούρκοι ονόμαζαν ρακί. Οι τούρκοι δεν έπιναν κρασί, γιατί το απαγορεύει το Κοράνιο. Αλλά το ιερό βιβλίο δεν έλεγε τίποτα για το ρακί, κι έτσι οι τούρκοι ήταν μεγάλοι ρακιτζήδες.

Κ.Τομανάς

Αυτή η φήμη ήταν το αποτέλεσμα της πιο διάσημης «ετικέτας», αυτής του Χαχάμ Ναχμία, που παρήγαγε το πιο εκλεκτό ρακί της πόλης. Η ποτοποία Χαχάμ Ναχμίας βρίσκονταν επί της οδού Κομνηνών, μεταξύ Τσιμισκή και Βασιλέως Ηρακλείου (η πρώην οδός Χαχάμ Ματαλών), ενώ ιδρυτής εμφανίζεται ο Ραβίνος Μεϊρ γιος του Ραβίνου Ιακώβ Μπεν Ναχμία (Rav Me’ir ben Rav Ya’akov ben Nachmias). Ο Μεϊρ Ναχμίας στην νεότητα του υπήρξε έμπορος και εμπνευστής της ιδιαίτερης συνταγής του ρακιού Χαχάμ Ναχμίας, ενώ αργότερα εγκατάλειψε την διαχείριση της επιχείρησης για  γίνει ραβίνος και μάλιστα φτάσει στο συμβούλιο της Αρχιραβινείας Θεσσαλονίκης.

Διαφήμιση της Ρακής Χαχάμ Ναχμία στα λαντίνο, γαλλικά, τουρκικά και ελληνικά στην Θεσσαλονίκη του 1900/πηγή: Μ.Μόλχο

Η φήμη της ετικέτας Χαχάμ Ναχμίας φαίνεται και από τους ομοιοκατάληκτους στίχους ενός δημοφιλούς σατιρικού σεφαραδίτικου τραγουδιού για τον γάμο, που μεταφράζω στα ελληνικά εδώ: «Αν ο πατέρας σου δε μου δώσει 1500 liras θα σε ανταλλάξω με ρακί φτιαγμένο από τον Nahmias«.

H λέξη ρακί μάλιστα πολλές φορές παραλείπονταν αφού η λέξη Ναχμίας ήταν συνώνυμη με το καλό ρακί. Η A.M.Arbelaez διασώζει την μαρτυρία παλιών σαλονικιών που συχνά έλεγαν «Menachem dame un Nachmia».

Αξίζει να σημειωθεί οτι η φήμη του ρακιού ήταν τέτοια που μέχρι και ένα άλλο διάσημο τέκνο της πόλης συνδέεται μαζί του: ο Μουσταφά Κεμάλ Πασάς, γνωστός και ως Κεμάλ Ατατούρκ ήταν διάσημος για τις ποσότητες από ρακί που κατανάλωνε. Διάφορες πηγές τον συνδέουν είτε με το ρακί Ναχμίας, είτε με το «ρακάδικο του Ναχμία«.

Το ρακί στην καθημερινή ζωή

Σαλονικιά φιάλη για ρακί του Σαμπάτ/πηγή:Εβρ. Μουσείο Θεσσαλ.

Είδαμε ήδη στην ανάρτηση για τη γιορτή της Σιμχά Τορά οτι οι Εβραίοι δεν δίσταζαν να καταναλώνουν σημαντικές ποσότητες από ρακί αλλά μήπως αυτή η κατάνυξη περιορίζονταν μόνο στις γιορτινές ημέρες ;

Στο Usos y Costumbres de los Sefardies de Salònica του ραβίνου Μ.Μόλχο διαβάζουμε οτι το ρακί συνόδευε κάθε σημαντικό γεγονός του κύκλου της ζωής όπως τον γάμο αλλά και τις κηδείες. Το γεγονός όμως οτι δεν περιορίζονταν στις σημαντικές στιγμές του εβραϊκού κύκλου της ζωής φαίνεται από αυτό το, μάλλον αστείο, περιστατικό:

Όμως όχι όλοι οι ραβίνοι είχαν το ίδιο ταλέντο [για το κήρυγμα του Σαμπάτ] – μερικοί ήταν στεγνοί και μονότονοι. Γενικώς οι ομιλίες τους κρατούσαν περισσότερο και ήταν περισσότερο φλύαρες. Το ρακί, που είχε καταναλωθεί σε ποσότητες από τους παρευρισκομένους λίγες ώρες νωρίτερα [κατά την διάρκεια του γεύματος του Σαμπάτ], οδηγούσε μερικούς σε έναν ειρηνικό υπνάκο. Ήταν μάλιστα μερικοί που ροχάλιζαν, συνοδεύοντας με αυτόν τον ασυνήθιστο τρόπο τα σχόλια του ομιλητή. Ο επίτροπος της συναγωγής, του οποίου το καθήκον ήταν να περιφέρεται ανάμεσα στα στασίδια με μια καράφα φρέσκο νερό, θα έτρεχε στους ενόχους, θα τους ξυπνούσε μαλακά και θα τους πρόσφερε ένα ποτήρι φρέσκο νερό ώστε να μην τους ντροπιάσει.

Προφανέστατα το ρακί Ναχμίας δεν ήταν το μόνο που καταναλώνονταν. Οι φτωχές εβραϊκές μάζες ήταν ικανοποιημένες με φτηνότερο ρακί, ενώ στις εξαθλιωμένες συνοικίες του Ρεζί Βαρδάρ και της Ραμόνας, στις οποίες έμεναν οι χαμάληδες και οι καπνεργάτες κυρίως, το ρακί συχνά συνοδεύεται από χασίς και στοιχήματα μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του ’30. Ένα γεγονός που καταδεικνύεται ως απαράδεκτο από τις εβραϊκές εφημερίδες της εποχής, οι οποίες στοιχίζονταν μαζί με τις χριστιανικές στην επιβολή ενός αστικού καθωσπρεπισμού.

Ενδεικτικά μπορούμε να θυμηθούμε τις διαφορετικές συντεχνίες των χαμάληδων που συναντήσαμε στην ανάρτηση «Ενα γραμματόσημο για την Θεσσαλονίκη». Οι χαμάληδες αυτών των συντεχνιών προσεύχονταν μαζί, μάζευαν χρήματα για τους άρρωστους και μεταξύ των άλλων μοίραζαν από ένα μπουκάλι ρακί για την εβδομαδιαία κατανάλωση.

Ένα ποτό για τον κάθε σαλονικιό

Μαυροδάφνη κασέρ από τον Ιντο Μπουρλά στην οδό Β.Ουγκώ/πηγή: Εβρ.Μουσείο Θεσσαλ.

Βέβαια δεν πρέπει να νομίσουμε οτι το ρακί ήταν αποκλειστικά το ρόφημα των φτωχών μαζών. Αντίθετα το ρακί ήταν το ποτό κάθε σαλονικιού ανεξαρτήτου τάξεως – το κρασί περιορίζονταν μόνο στις μεγάλες γιορτές. Μόνο μετά το 1920 το κρασί ξεκίνησε να εισέρχεται στο τραπέζι του μεγαλοαστού σαλονικιού και μάλιστα μόνο για να συνοδεύσει το γεύμα, που τελείωνε πάντα με το ρακί.

H παρουσία του στην καθημερινή ζωή αποτυπώνεται και στο κωμικό θεατρικό έργο Los males de la Κolada/Τα κακά της μπουγάδας που παίχτηκε στην Θεσσαλονίκη το 1900. Με αφορμή την μπουγάδα που γίνεται σπίτι ή στέλνεται έξω, απεικονίζεται η καθημερινότητα της εποχής σχολιάζοντας με σατιρικό τρόπο τις διαπροσωπικές και κοινωνικές σχέσεις. Στο έργο κάποια στιγμή έρχεται ο γιατρός για μια κατ’οίκον επίσκεψη και η μητέρα βλέποντας οτι ήρθε η ώρα του φαγητού καλεί την κόρη Λουτσία να καλέσει την υπηρέτρια Σαρίκα να φέρει ένα ποτήρι ρακί στον γιατρό. Ο γιατρός εξηγεί οτι κανονικά προειδοποιεί τους ασθενείς του ενάντια στην κατανάλωση του ρακιού αλλά από ευγένεια πίνει μερικές φορές, οπότε κάνοντας μια πρόποση κατεβάζει όλο το ποτήρι προκαλώντας την οικοδέσποινα να πει, προς τέρψη του κοινού, Ya vas a traer el mundo en un mostacho de raton/θες να κουβαλήσεις τον κόσμο σ΄ένα μουστάκι ποντικού, δηλαδή οτι υπερβάλλεις την βαρύτητα της κατάστασης.

Μια αλλη εβραϊκή ετικέτα:»Ούζο Σαουλίκο» της Ποτοποιίας Σαούλ Γιοσεφάτ στην οδό Εγνατίας 59/πηγή: Εβρ.Μουσείο Θεσσαλ.

Το ρακί έξω από το σπίτι καταναλώνεται στα meyhane, το όνομα με το οποίο ήταν γνωστά τα ρακάδικα στην Θεσσαλονίκη. Τα ρακάδικα αυτά ήταν συνδεδεμένα με την ιστορία της πόλης και μάλιστα η μεγάλη πυρκαγιά του 1890 ξεκίνησε από ένα εβραϊκό ρακάδικο μεταξύ της χριστιανικής συνοικίας Kizlar Manastir (Aγ.Θεοδώρας) και της εβραϊκής Αγκουντά.

Αλλά στον Μόλχο μαθαίνουμε οτι το ρακί με meze στα ρακάδικα δεν ήταν ο μοναδικός τρόπος κατανάλωσης του, πχ μαθαίνουμε για έναν γηραιο melammed/δάσκαλο :

Μερικές φορές ένας από τους πελάτες του θα του προσέφερε σαν πρωινό ένα ταράλο [ένα είδος μπισκότου που είχε έρθει με τους ιταλούς εβραίους από την Απουλία έναν αιώνα πριν την άφιξη των σεφαραδιτών] που θα το μούσκευε σε λίγο νερό ή ρακί. Αυτή η σύντομη παύση και το αναζωογονητικό ελαφρύ σνακ, αν και φτωχό, επέτρεπε στον γηραιό δάσκαλο να συνεχίσει το ταξίδι του με μεγαλύτερη ζωντάνια.

Το ρακί στους Σαλονικιούς Εβραίους της Διασποράς

Ζαχαροπλαστεῖον Ἡ Θεσσαλονίκη" στο Τελ Αβίβ/πηγή: alloukiallou.blogspot.com

Οι εβραίοι της Θεσσαλονίκης διατήρησαν την παράδοση της ρακο-κατανάλωσης όπου και αν βρέθηκαν, όπως πχ στο Τελ Αβίβ ή την Νέα Υορκη. Ο Μοσέ Καλντερόν, ισραηλινός με ελληνικές ρίζες , (Φωνή της Ελλάδας/ Παπαδοπούλου), διηγείται την παιδική του ηλικία στην ελληνική συνοικία Φλωρεντίν στο Τελ Αβίβ : «Θυμάμαι, ιδιαίτερα την Παρασκευή, όταν όλοι πήγαιναν στα μπουρεκάδικα (μπουρέκας) και έψηναν στα αρτοπωλεία. Σ’ εκείνες τις εποχές υπήρχαν μικρές ταβέρνες και καφενεία, σαν την Ελλάδα, που δούλευαν ιδιαίτερα τη νύχτα. Κάθονταν οι άνθρωποι κι έπιναν ρακί και ούζο. Ήταν παράδοση, ολόκληρη ιεροτελεστία».

Στην Νέα Υόρκη o Λουής Μενασέ διηγείται την ζωή του μέσα στον ασκεναζίτικο γαλαξία λέγοντας περήφανα: «Οι γονείς τους έπιναν σνάπς, (οτι και αν είναι αυτό) – οι δικοί μου ρακί, φτιαγμένο σε σπίτια και που χυνόνταν από ανώνυμες νταμιτζάνες που παρέδιδαν περιοδικά στον πατέρα μου οι φίλοι του αποστάκτες».

Ενδεικτικό είναι το γεγονός οτι ένα από τα πλέον δημοφιλή τραγούδια σε λαντίνο είναι το La vida do por el raki/Δίνω τη ζωή μου για το ρακί, (ο noga έχει μια πιο εκλεπτυσμένη παραλλαγή εδώ).

Το Ρακί στην αντισημιτική παράδοση

Το ρακί και οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης διατήρησαν την στενή σχέση τους μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Αξίζει να σημειώσουμε έναν καπό στο στρατόπεδο εξόντωσης του Άουσβιτς, (το Άουσβιτς αποτελούνταν από 3 στρατόπεδα), που ήξερε ισπανικά θέλησε με αυτό τον τρόπο να «υποδεχτεί» μερικούς εβραίους της Θεσσαλονίκης που είχαν έρθει από ένα άλλο υποστρατόπεδο: «Ιjos de putanas ! Donde esta la halva y el raki de Saloniki ?» [Πουτάνας γιοί ! Πού είναι ο χαλβάς και το ρακί Θεσσαλονίκης ;]

Βέβαια αν καπό γνώριζε για το διάσημο ρακί Θεσσαλονίκης το 1943, μια άλλη διάσημη φιγούρα φροντίζει να μας πληροφορήσει για τις στενές σχέσεις των εβραίων της Δυτικής και Βόρειας Ελλάδας με το ρακί ήδη από τον 18ο αιώνα. Ο άγιος της Ορθοδοξης Εκκλησίας, ο Αγιος Κοσμάς ο Αιτωλός αναφέρει στην Δ’Διδαχή:

Καὶ ἂν σοῦ δώση ὁ Ἑβραῖος κρασὶ ἢ ρακί, εἶνε ἀδύνατον νὰ μὴ τὸ μαγαρίση πρῶτον· καὶ ἂν δὲν προφθάση νὰ κατουρήση μέσα, θὰ πτύση. Ὅταν ἀποθάνη κανένας Ἑβραῖος, τὸν βάζουν μέσα εἰς ἕνα σκαφίδι μεγάλο καὶ τὸν πλένουν μὲ ρακί, καὶ τοῦ βγάνουν ὅλην του τὴν βρῶμα, καὶ ἐκεῖνο τὸ ρακὶ τὸ φτιάνουν μὲ μυριστικά, καὶ τότε τὸ πωλοῦν εἰς τοὺς χριστιανοὺς εὐθηνότερον, διὰ νὰ τοὺς μαγαρίσουν. Πωλοῦν ψάρια εἰς τὴν πόλιν οἱ Ἑβραῖοι; Ἀνοίγουν τὸ στόμα τοῦ ὀψαρίου καὶ κατουροῦν μέσα, καὶ τότε τὸ πωλοῦν εἰς τοὺς χριστιανούς.

Επίλογος

Σε αυτή την ανάρτηση θέλησα να παρουσιάσω λίγες μόνο αναφορές ενδεικτικές της συμπάθειας των ελληνοεβραίων στο ρακί. Προφανώς το ρακί/ούζο δεν είναι εβραϊκό αλλά μια κοινή αγάπη μεταξύ των μεσογειακών λαών. Είναι από τις αναρτήσεις που χάρηκα περισσότερο μιας και ουσιαστικά έκανα ένα ταξίδι που συμπεριέλαβε ιστορία, φαγητό, γιορτές, θέατρο, μουσική, αγώνες, δουλειά και νόστο για την πρώτη σύγχρονη εβραϊκή πόλη πριν την ίδρυση του Ισραήλ.

Έμπνευση για αυτή υπήρξε μια ανάρτηση του φίλτατου και εξαιρετικού ιστολόγου argos που είναι ενδεικτική των κενών που πρέπει να γεμίσουμε αν και όχι αναγκαστικά αυτά που αναφέρει ο ίδιος. Επίσης μπορεί να με δουλεύει οτι βρίσκω τα πάντα εβραϊκά – αυτή τη φορά δεν φταίω εγώ, την πατρότητα από το ρακί δεν την διεκδικούν οι εβραίοι, αλλά τους αποδίδεται από τους χριστιανούς !

τριβια: καθώς έψαχνα πληροφορίες έπεσα κατά τύχη στα Παξιμαδάκια Ούζου του Σητειακού Μύλου που είναι κασέρ (!). Επίσης η Χαμπάντ μας πληροφορεί οτι το Ούζο Κρίνος και το Ούζο Μίνι είναι εγγυημένα κασέρ. Με άλλα λόγια το ρακί όχι απλά επιτρέπεται, αλλά είναι μιτσβά !

πολλά ευχαριστώ στον μαγιόρ ρισόν για τα πάντα. επίσης στην Ρ.Μόλχο για τις ισπανικές εκφράσεις, Dr.Moshe για ετυμολογία, ΛΣ για τις φωτογραφίες, Tζ.Μπενμαγιόρ για τα σχόλια.

////////////////////////////////////////////////////////////////////

English

The first part with the etymology of the terms here.

Raki in Salonica

Raki is one of the 4 foods most characteristic of the Greek Jews; the others being the famous haminados eggs, the various borrekas and the pepitas, (sunflower or watermelon toasted seeds).

Especially the Jews of Salonica were famous not only for their increased consumption of raki but also for the high-quality raki the Jewish factories produced. The size of the salonican production was such that Encyclopedia Brittanica’s edition of 1911 places raki among the major products of the city saying «The spirit called mastic or raki is largely produced». A reality which led to the establishment of the idea among Jews, Muslims and Christians that raki and ouzo were of jewish origin.

(on the left you can see the first photograph of a greek Salonica in 1912, with the greek army entering the city; on the left you can see the Brewry «Olympos» of Allatini/Mizrachi/Fernandez ownership that survives to this day as the Fix Complex).

Haham Nahmia’s Raki

The Jewish family Nahmias originated from Mayorca. When it arrived to Thessaloniki with the other sephardim it brought the cauldrons with which it made in Spain this apperitif drink that the turks called raki. The Turks did not drink wine because it was forbidden by the Quran. But the holy book said nothing about raki and thus the Turks were great rakitzides [raki consumers].

Κ.Tomanas

This rumor was probably the by-product of the fame that surrounded the most famous brand, the Haham Nahmias which produced the best raki in the city. The distillery Haham Nahmias was on Komninon str, between Tsimiski and Vas.Irakliou (former Haham Matalon str), while its founder appears to be Rav Me’ir ben Rav Ya’akov ben Nachmias. Meir Nahmia during his youth was a merchant and inventor of the Haham Nahmias’ recipe, while later he appears to have abandoned the management to become a full-time rabbi and in fact he later appears in the council of the Arch-Rabbinate of  Salonica.

multilingual advertisement of the Haham Nahmia raki in ladino, french, turkish and greek in the Salonica of 1900/source: M.Molho

The fame of the Haham Nahmia brand can be seen in the rhyming verses of a popular satirical song  about the wedding dowry which I translate: «If your father won’t give me 1500 liras, I will trade you for raki made by Nahmias«.

Often the word raki was skipped since Nahmias was synonym to good quality raki. A.M.Arbelaez brings forward the testimony of old salonicans who said: «Menachem dame un Nachmia ! «.

It is worth noting that the fame of the brand was such that even another famous offspring of the city is linked with it: Mustapha Kemal Pasha, better known as Kemal Ataturk, was famous for the vast quantities of raki he consumed. Various sources link him either to the Nahmia Raki or the «Raki tavern of Nahmia».

Raki in everyday life

Salonican bottle for the raki of the Shabbat/source: Jewish Museum of Salonica

We already saw in the Simha Torah post that Jews did not hesitate to consume significant quantities of raki but could one claim that this was limited only to the holidays ?

In the book Usos y Costumbres de los Sefardies de Salònica of Rabbi M.Molho one reads that raki accompanied every important event like weddings or funerals. But it wasn’t limited to these important moments of the circle of life like we can read this, rather funny, excerpt:

Not all rabbis had the same talent [for the Shabbat prayers] – some were dry and monotonous. Generally speaking their speeches durated more and were more blabby. The raki that was consumed in great quantities a few hours before [during the Shabbat meal] led to a peaceful nap. There were some that even snored. The gabai/caretaker of the synagogue whose duties included walking among the pulpits with a jar of fresh water, would run to the culprits, gently awaken them and offer them a glass of fresh water as not to embarrass them.

Of course the Nahmias’ Raki was not the only one to be consumed. The poorer Jewish masses were satisfied with the cheaper raki, while in the miserable quarters of Rezi Vardar and Ramona in which tobacco workers and hamals [port workers] lived, it was accompanied by hashish consumption and gabbling until even the late 30’s. A fact that was a prominent discussion item in the Jewish newspapers which sided with the younger Christian ones in the enforcement of an bourgeois respectability.

Indicatively one can remember the various port-workers fraternities which we saw in the post «A stamp for Salonica». In the fraternities of these  hamals they prayed together, collected money for the sick and distributed a bottle of raki for their weekly consumption.

A drink for all Salonicans

Greek kosher wine of the Mavrodafni variety by Ido Bourla in V.Hugo str

Of course one should not presume that raki was a drink limited to the masses of the poor. On the contrary, raki was the drink for every Salonican, independent of his social class, with wine being limited only to the important holidays. Only after 1920 the wine began appearing on the tables the upper bourgeois and in fact only to accompany the meal which would be concluded always with some raki.

Its presence in daily life can be seen in the theatrical comedy play Los males de la Κolada/The evils of Laundry which was performed in Salonica in 1900. Drawing inspiration from the antics of the laundry which is done at home or sent outside, it depicts everyday life in the city. In the play at some point a doctor is called for a house visit and the mother, seeing that it’s dinner time, sends for her daughter Lucia to  tell the servant girl Sarika to fetch a glass of raki for the doctor. The doctor explains that normally he warns against the consumption of raki but drinks, as not to offend. Thus he makes a toast and downs the entire glass with one sip forcing the lady of the house to exclaim to the delight of the audience  Ya vas a traer el mundo en un mostacho de raton, ie you are exaggerating the gravity of the situation.

Another Jewish brand:"Ouzo Sauliko" by Saul Yosefat in Egnatias str/source: Jewish Museium Salonica

 

Raki outside the house is consumed in the meyhane, the name by which the raki-taverns of Salonica were known. These raki-taverns were linked to the history of the city and in fact the great fire of 1890 began in a Jewish meyhane which was found between the christian quarter of Kizlar Manastir and the jewish quarter of Aguda.

But in Molho’s book we learn that raki with meze in the meyhane was not the only way of consumption, eg we learn about an old melammed/teacher:

“Sometimes, one of his customers would offer him by way of breakfast, a taral, a kind of biscuit, that he would moisten in water or raki. This short halt and restorative light snack, although frugal, permitted the elderly teacher to continue his journey with more vigor. One could see the poor man crossing through the streets of the neighborhood at a light pace, with the flaps of his antari [vest] blowing in the wind, exposing by the speed of his pace part of his white trousers. Behind him, the extreme edge of his giube or caftan danced and snapped at his heels, raising clouds of dust.”

Raki in the Salonican Diaspora Jews

Pastry Shop "Saloniki" in Tel Aviv/source: alloukiallou-blogspot-com

Jews of Salonica maintained intact the tradition of raki consumption wherever they found themselves, like Tel Aviv or New York. Moshe Calderon, an israeli with greek roots, recalls of his childhood in the greek Florentin Quarter of Tel Aviv: «I remember, especially on Fridays, when everybody went to the burekas bakeries. In those times there were small taverns and coffee shops , like Greece, which worked especially during the night. People would sit and drink ouzo and raki. It was a tradition, a proper ritual«.

In New York Louis Menashe tells of his life in the Ashkenazim galaxy recalling proudly:  «Their parents drank schnapps, (whatever that was); mine drank raki, the bathtub kind, poured from unmarked gallons delivered to my father by one of his buddy distillers».

Indicative is the fact that one of the most popular ladino songs worldwide is La Vida Do por el raki/I give my life for raki, (noga has a different, more elegant version here).

Raki in the antisemitic tradition

Raki and the Salonican Jews maintained their close relationship in the good times and in the less than good ones. One kapo in the extermination camp of Auschwitz who knew Spanish wished to «welcome» some Salonicans who had just arrived from another subcamp this way: «Ιjos de putanas ! Donde esta la halva y el raki de Saloniki ?» [Sons of bitches, where is your halva and Salonican raki ?]

But if the kapo already knew of the famous Salonican Raki in 1943, another famous figure assures us of the close relations of the Jews of western and northern Greece with the raki already in the 18th century. An actual saint of the Orthodox Church, Saint Cosmas of Aetolia speaks about the Jews:

And if the Jew gives you wine or raki, it is impossible for him not to have defiled it first; for if he hasn’t peed in it, he will spit in it. When some Jew dies they put him inside a big trough and they wash him with raki until they take all the dirt out; this raki they fix with aromatic herbs and they sell it to Christians cheaper to defile them. They sell fishes in the city the Jews? They open the mouth of the fish and they pee in it and afterwards they sell it to the christians.

An Epilogue

With this post I wished simply to portray, in brief, the important part raki and conviviality played and play in the Greek Jewish life. Of course raki/ouzo is not Jewish but simply a common legacy of all medditeranean people. Still this post was one that I enjoyed tremendously since it allowed me to make a journey through history, culinary traditions, holidays, theater, music, fights, work and nostalgia for the first modern Jewish city before the founding of Israel.

An inspiration for this post was this post by a fellow blogger which I esteem, argos, which is indicative of the voids we must fill albeit not necessarily those that he mentions. He may taunt me about finding a Jewish angle in everything but this time I forfeit all responsibility; it is the Greek Christians who assign the origin of raki to the Jews, not me !

trivia: as I was searching for info I ran across the Ouzo Bisquits of the Sitian Mill which are kosher (!). Also Chabad of Athens informs us that Ouzo Krinos and Ouzo Mini are kosher. In other words raki is not only allowed, it’s a mitzvah – remember it this weekend !

Also a big thanks should go to Mayor Rishon for everything. Also to L.S. for the ads,Rena Molho for the proverbs, J.Benmayor for the comments and Dr.Moshe for the etymology.

«Η Μνήμη σας ας είναι η Αγάπη»/»May Your Memory Be Love»

Ελληνικά (english translation follows)

Το Μάρτιο του 1943, ο εικοσάχρονος Οβαδιά Μπαρούχ εκτοπίστηκε μαζί με την οικογένεια του από την Ελλάδα στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Επί την άφιξη του, όλη η οικογένεια και οι συγγενείς του στάλθηκαν στους θαλάμους αερίων. Ο Οβαδιά πάλεψε να επιβιώσει μέχρι την απελευθέρωση του από το στρατόπεδο εξοντώσεως Ματχάουζεν τον Μάιο του 1945. Ενώ βρίσκονταν στο Άουσβιτς ο Οβαδιά γνώρισε την Αλίζα Σαρφατή, μια νεαρή Εβραία από την πόλη του και οι δύο ανέπτυξαν μια ιστορία αγάπης παρά τις απάνθρωπες συνθήκες. Αυτή η ταινία απεικονίζει την αξιοπρόσεκτη και συγκινητική ιστορία αγάπης και επιβίωσης στο Άουσβιτς, μιας απίστευτης συνάντησης μετά το Ολοκαύτωμα και το σπίτι που δημιούργησαν μαζί στο Ισραήλ.

Από το όλο φιλμ με συγκίνησε περισσότερο η κραυγή O Madre του Οβαδιά όταν τον έδερναν, σκέφτηκα τους δικούς μου ανθρώπους. Άλλα κομμάτια που μου έμειναν; Όταν έβλεπα τα τρένα μου ήρθε φλασιά από τα τα εισιτήρια που χρέωσε ο ελληνικός ΟΣΕ της εποχής, οι Σιδηρόδρομοι Ελληνικού Κράτους, στους εκτοπισμένους και που φυλάσσονται στο Εβραικό Μουσείο –  φυσιολογικότητα μέσα στην παράνοια. Η κάρτα εισαγωγής στο Άουσβιτς που συμπληρώνονταν για κάθε κρατούμενο – για τον Οβαδιά μπορείτε να δείτε Saloniki, Griechenland και Sapfus 10, η οδός του σπιτιού του πίσω από το Δικαστικό Μέγαρο. Στο κλιπ με τον τίτλο «The Return to Life» μπορείτε να δείτε τον Οβαδιά σ’ ένα μικρό γήπεδο στην αρχή: ανήκει σε ένα από τα πλεον ιστορικά κτίρια της Θεσσαλονίκης, το Ματανότ Λαεβιονίμ που χτίστηκε από τον διάσημο σαλονικιό αρχιτέκτονα Ζακ Μωσσέ και σήμερα λειτουργεί ως το εβραϊκό δημοτικό σχολείο. Μια από τις πλέον διάσημες φωτογραφίες είναι αυτή των μαζικών γάμων των επιζώντων του Άουσβιτς στα σκαλιά του κτιρίου.

Όλα τα βιντεάκια είναι περίπου 10′ στο σύνολο και ανήκουν στο ντοκιμαντέρ «Η Μνήμη σας ας είναι η Αγάπη». Είναι καλογυρισμένα, ειδικά το τρίτο που έχει και όμορφη μουσική οπότε χαρείτε τα. Οι ιστορίες των επιζώντων είναι πάντα ένα θαύμα, μια απίστευτη εξαίρεση στον κανόνα.

ευχαριστώ τον Λ. για το tip

English

In March 1943, twenty-year-old Ovadia Baruch was deported together with his family from Greece to Auschwitz-Birkenau. Upon arrival, his extended family was sent to the gas chambers. Ovadia struggled to survive until his liberation from the Mathausen concentration camp in May 1945. While in Auschwitz, Ovadia met Aliza Tzarfati, a young Jewish woman from his hometown, and the two developed a loving relationship despite inhuman conditions. This film depicts their remarkable, touching story of love and survival in Auschwitz, a miraculous meeting after the Holocaust and the home they built together in Israel.

From the whole film I really was moved when I heard the O Madre cry of Ovadia when he was beaten, I thought of my family. Other parts that struck me ? When I was seeing the trains, the tickets of the deportees charged by the greek Railway System flashed in my head – normality among the paranoia. The report card of the admittance to Auschwitz filled out for every detainee; for Ovadia one sees Saloniki, Griechenland and his address, Sapfus 10. In the clip titled «The Return to Life» you can see Ovadia in a small court in the beginning: it belongs to one of Salonica’s most reknown buildings, the Matanot Laevionim built by salonican architect Zacque Mosse which today functions as a Jewish Elementary School. One of the most famous photographs are the one of the mass weddings of Auschwitz survivors in the stairs of the building.

All of the videos last about 10′ and they belong to the documentary «May Your Memory Be Love». Τhey’re a nice piece of filming,  especially the third one which also has some nice music so enjoy them. The stories of survivors are always a miracle, an incredible exception to the rule.

On the Way to Auschwitz

Ovadia and Aliza’s First Meeting

The Return to Life

Thoughts

Μορφές του Ελληνικού Εβραϊσμού: Σαμ Προφέτα/ Portraits of Greek Jewry: Sam Profeta

English excerpt:

A few days ago the panhellenic Jewish Youth camp began and Jews from all over Greece gathered to the, unarguably, most successful Jewish happening. A major part of the history of the Kataskinosi has been played by Sam Profeta and to his honour I dedicate this post which tells of his story beginning from the poor streets of Rezi Vardar in Salonica, to the medical experiments in Auschwitz and later on in Gusen II, Mathausen. After the war Sam Profeta, shaken by an incident in Auschwitz where he witnessed a small girl asking her mother on their destination, he keeps faith to his promise of dedicating his life to children. For decades and decades Sam Profeta was behind every children initiative in the Jewish Community of Salonica and through the Jewish Camp, he touched the lives of generations of young Jews earning to be known by everyone not as Sam Profeta but as Uncle Sam. A humble person with an extraordinary legacy – I think you can see it in his eyes in the picture of him at the bottom, (he’s the guy in the left). To read the article in english use this service.

Ελληνικά

Πριν λίγες μέρες μικροί εβραίοι και εβραίες από όλη την Ελλάδα βρέθηκαν όπως κάθε χρόνο στις παιδικές κατασκηνώσεις που διοργανώνει η Κοινότητα της Θεσσαλονίκης εδώ και 50 χρόνια. Με αφορμή τις παιδικές κατασκηνώσεις θεώρησα απαραίτητο να αναφερθώ σε μια από τις μεγαλύτερες μορφές του Ελληνικού Εβραϊσμού μεταπολεμικά, το Σαμ Προφέτα – γνωστό σε όλους τους έλληνες εβραίους ως Θείος Σαμ. Έναν απλό άνθρωπο, χαμηλών τόνων που δεν μπορούμε να ισχυριστούμε οτι ήταν κάτι «ιδιαίτερο» αλλά κατά την ταπεινή μου άποψη αποτελεί από τους ανθρώπους που χωρίς αυτόν ο Ελληνικός Εβραϊσμός θα ήταν απίστευτα φτωχότερος. Πηγές αυτού του άρθρου είναι τόσο η μαρτυρία του στην Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, αποσπάσματα της οποίας θα χρησιμοποιήσω, αλλά και οι αναμνήσεις δικές μου και άλλων εβραίων που τις μοιράστηκαν με εμένα όταν προετοιμαζόμουν για το άρθρο.

Σαλονικείς εβραίοι κατευθύνονται προς τα βαγόνια επί της οδού Εγνατία/ Πηγή:ΥπΕξ

Ο Σαμ Προφέτα γεννήθηκε το 1914 στο στο Ρεζί Βαρδάρ, φτωχοσυνοικία της Θεσσαλονίκης. Μένοντας ορφανός από πατέρα σε ηλικία 2 μηνών, δουλεύει παραγιός σε μπακάλικο μέχρι να τελειώσει την τετάρτη Δημοτικού και μετά αρχίζει και δουλεύει σε κινηματογράφους πουλώντας καραμέλες – στην αρχή στο Ιλιον στο Βαρδάρι και από 14 χρονών στο Αττικό με μια διακοπή το 1935 για το στρατιωτική θητεία στο περίφημο «Σύνταγμα Κοέν»,το 50ο σύνταγμα πεζικού της Θεσσαλονίκης που έδρευε και έδινε το όνομα του στο πεδίο του σημερινού Γ’ Σώματος Στρατού. Στην Κατοχή συνεχίζει να δουλεύει στο Αττικόν ως φροντιστής/ταξιθέτης/υποβολέας στον αθηναϊκό θίασο του Σπυρόπουλου με τον Β.Αυλωνίτη. Μάλιστα με την ίδρυση των γκέτο στην Θεσσαλονίκη ο Σπυρόπουλος προσπαθεί να το βοηθήσει να διαφύγει στην Αθήνα αλλά ο Σαμ Προφέτα αρνείται λέγοντας:

«Σας ευχαριστώ πολύ για την πρόταση σας. Οσο ζω δε θα σας ξεχάσω ποτέ. Πρέπει όμως να λάβετε υπόψη οτι εμείς οι Εβραίοι έχουμε δυο θρησκείες. Πρώτα την οικογένεια μας και μετά τον Θεό. Και εγώ δε μπορώ να αφήσω την μάνα μου που όλη της τη ζωή αγωνίσθηκε σκληρά για να μας μεγαλώσει.»

Μετά από μερικές μέρες ξεκινάνε οι εκτοπίσεις και ο Σαμ Προφέτα βρίσκεται σε ένα βαγόνι για ζώα του ΟΣΕ που ξεκινούσε από τον Σιδηροδρομικό Σταθμό Θεσσαλονίκης για ένα ταξίδι 8 ημερών τον Απρίλιο του 1943 προς το Αουσβιτς Μπιρκενάου, μοιράζομενος την μοίρα άλλων 48000 σαλονικιών. Μέσα σε λίγες ώρες από την άφιξη του είχε ήδη χάσει την μητέρα του και τις δυο αδελφές του αφού οδηγήθηκαν αμέσως στους θαλάμους αερίων και μετά στα κρεματόρια.

Οπως ο ίδιος διηγείται:

Mας φόρεσαν κάτι ριγωτές στολές και μας χάραξαν με τατουάζ έναν αριθμό στο αριστερό μας χέρι. Ο δικός μου αριθμός είναι ο «111.383«. Mας κράτησαν δέκα μέρες καραντίνα. Ρωτήσαμε τους κάπο, που ήταν Πολωνοί ή Γερμανοί ποινικοί κατάδικοι, πότε θα ανταμώσουμε τους δικούς μας. Αυτοί γελούσαν ειρωνικά, μας έδειχναν τα κρεματόρια με τα ψηλά φουγάρα που έβγαζαν συνέχεια καπνό και μας έλεγαν: «Εκεί είναι οι συγγενείς σας». […] Άρχισαν να μας βάζουν σε σκληρές δουλειές. Κουβαλούσαμε βαγόνια με χώματα, σπάγαμε πέτρες, ανοίγαμε δρόμους. Η τροφή ελάχιστη. Έτσι σε μια βδομάδα ήσουν πια έτοιμος για το φούρνο, γιατί συχνά, ιδιαίτερα όταν έφταναν καινούργιες αποστολές, έκαναν διαλογές κι εξόντωναν τους παλιότερους κατάδικους που είχαν εξαντληθεί από τις βαριές δουλειές.

Η στιγμή όμως που τον σημαδεύει αφορά ένα μικρό παιδί:

Παιδιά στο Αουσβιτς /Πηγή:ΥπΕξ

Σε μια απ’ αυτές τις νέες αποστολές, που έφταναν συνέχεια, είδα μια μάνα να κρατά ένα μωρό στην αγκαλιά και να σέρνει απ’ το χέρι ένα άλλο μεγαλύτερο παιδί που ρωτούσε: «Μαμά, πού θα μας πάνε;» Κι εκείνη απάντησε: «Πρώτα θα κάνουμε μπάνιο κι ύστερα θα συναντήσουμε το μπαμπά, τον παππού, τη γιαγιά και τους άλλους».
Σήκωσα τότε τα μάτια στον ουρανό και άρχισα να παρακαλάω τον Θεό λέγοντας: «Θεέ μου μπορεί εμείς οι μεγάλοι να φταίμε και να μας καταδικάζεις. Κάνε όμως το θαύμα σου για αυτά τα παιδιά». Παρακάλεσα και τον Χριστό που αναστήθηκε, καθώς και όλους τους θεούς κάθε θρησκείας που γνώριζα, μέχρι και τον Βούδα, για να σωθούν τουλάχιστον τα παιδιά.Κι είπα ακόμα οτι αν κατά λάθος βγω ζωντανός από δω, θα αφιερώσω τη ζωή μου στα παιδιά.

Λίγο καιρό μετά μεταφέρεται στο Αουσβιτς, «που μπροστά του το Μπίρκεναου ήταν παράδεισος» όπως αναφέρει. Εκεί, μαζί με άλλους οδηγείται στο διαβόητο Μπλοκ 10 που ήταν το μέρος όπου λάμβαναν μέρος τα ιατρικά πειράματα στους κρατούμενους. Υπήρξε ο μόνος από εκείνη την συγκεκριμένη ομάδα που επέζησε αλλά αυτά τα πειράματα του στέρησαν την δυνατότητα να κάνει την δική του οικογένεια. Δεν γνωρίζουμε ποιος ακριβώς έκανε τα πειράματα στην περίπτωση του Σαμ Προφέτα αλλά από τις περιγραφές πιθανολογείται οτι ευθύνεται ο Χορστ Σούμαν.

Από την δίηγηση του στο Άουσβιτς διηγείται διάφορες ιστορίες – χαρακτηριστικά αναφέρω την απελευθέρωση του από τους Αμερικανούς στο στρατόπεδο Γκούσεν ΙΙ, παράρτημα του Ματχαουζεν:

Οσο οι γερμανοί έβλεπαν πως χάνουν τον πόλεμο, τόσο αγρίευαν. Δεν θα ξεχάσω έναν που κάθε μέρα έρχονταν, μ’ εδερνε χωρίς λόγο, κι έφευγε. Έκανε το κέφι του.

Επιζώντες στο Ματχαουζεν-Γκούσεν ΙΙ/Πηγή:wikimedia

Στις 18 ιανουαρίου του 1945 εκκενώσαν το Άουσβιτς, γιατί πλησίαζαν οι Ρώσσοι. Μας πήγαν πεζοπορία δυο μέρες ως το Γκλάιβιτς, εκτελώντας όποιον δεν μπορούσε να περπατήσει. Aπό κει μας φόρτωσαν σε βαγόνια, με 25 κάτω από το μηδέν, και μας μοίρασαν σε διάφορα στρατόπεδα. Εγώ απελευθερώθηκα από τα αμερικανικά στρατεύματα στο Γκουζεντσβάι της Αυστρίας, που είναι παράρτημα του στρατοπέδου Μαουτχάουζεν. Εγώ είχα φτάσει στα όρια της εξάντλησης. […] Όταν ήρθαν οι Αμερικάνοι και μάζευαν τα πτώματα, με πέρασαν κι εμένα για πεθαμένο. Είδαν όμως ότι οι σφυγμοί μου χτυπούσαν ακόμη και κατάλαβαν πως ζω. Εγώ είδα τους φίλους να στέκονται πάνω μου και να μου φωνάζουν: «Ξύπνα, Σάμη! Λευτερωθήκαμε! Μη μας αφήνεις τελευταία ώρα!» Κρατούσαν μια ελληνική σημαία που έφτιαξαν με κουρέλια που μάζεψαν από εδώ κι από εκεί και τραγουδούσαν τον εθνικό μας ύμνο: «χαίρε, ω, χαίρε ελευθεριά». Ήμουν, όπως μου είπαν αργότερα, 28 κιλά. Oι Αμερικανοί με περιποιήθηκαν καλά επί τρεις μήνες, με ορούς και αποστειρωμένο αίμα. Όταν συνήλθα και στάθηκα στα πόδια μου, μ’ έστειλαν στη Γαλλία, όπου έγινα τελείως καλά, και ύστερα γύρισα στην αγαπημένη μου Ελλάδα, φιλώντας το χώμα της και κλαίγοντας από χαρά.

Η επιστροφή στην Θεσσαλονίκη υπήρξε τραυματική – όχι μόνο είχε χάσει την μητέρα του και την οικογένεια του αλλά ολόκληρη η πόλη είχε πλεον αλλάξει μετά την μαζική εξόντωση 55.000 εβραίων σαλονικιών. Οι επιζώντες ζουν σε παραπήγματα αφού είτε το σπίτι τους είχε καταστραφεί, είτε είχε οικειοποιηθεί από τους 12.000 μεσεγγυούχους δωσίλογους – ενώ οι τάφοι των οικογενειών τους λεηλατούνται από τυμβωρύχους και οι ταφόπλακες χρησιμοποιούνται σε κρατικές και ιδιωτικές κατασκευές. Τραγικά, τα ιατρικά πειράματα που υπέστη στο Αουσβιτς τον γλυτώνουν από την επιστράτευση για να πολεμήσει στον Εμφύλιο, ενώ ο ίδιος ζει μαζί με μια άλλη οικογένεια σε ένα σπίτι που νοικιάζουν για τα πρώτα χρόνια.

Σύντομα ξαναπιάνει δουλειά στους κινηματογράφους και γίνεται μέλος σε ένα από τα δυο «μπουλούκια» που είχε τότε η Θεσσαλονίκη. Ειδικότητα του γίνονται οι τεράστιες ζωγραφιές με τους τίτλους των έργων στους διάφορους κινηματογράφους που λειτουργούν ως ρεκλάμες και για πολλά χρόνια ασχολείται με αυτά.

Ταυτόχρονα μένει πιστός στην υπόσχεση του και δραστηριοποιείται στην Κοινότητα στο τομέα της παιδικής περίθαλψης. Ενώ στην αρχή χρησιμοποιείται από την Κοινότητα ως υπάλληλος, στην συνέχεια βρίσκεται πίσω από κάθε πρωτοβουλία που σχετίζεται με παιδιά. Φροντίζει για την σίτιση των καινούργιων μωρών που γεννιούνται στα παραπήγματα από τους πρόσφυγες από τα στρατόπεδα και στην συνέχεια με το θέμα της μόρφωσης. Διοργανώνει τις πρώτες προσπάθειες για την δημιουργία ειδικών πρωτοβουλιών για τα παιδιά και την νεολαία, ενώ για χρόνια διοργανώνει το παιδικό Καμπαλατ Σαμπάτ στο Κέντρο Νεολαίας, (το σημερινό παιδικό κέντρο ονομάζεται «Θείος Σαμ» προς τιμή του), συμμετέχοντας ο ίδιος κάθε Παρασκευή στα διάφορα παιχνίδια. Αποτελεί μάλιστα την κινητήρια δύναμη για την δημιουργία των παιδικών κατασκηνώσεων της ΙΚΘ στην Περαία και μετέπειτα των πανελλήνιων παιδικών κατασκηνώσεων στην Χαλκιδική και μετά στην Πιερία. Η δράση του δεν είναι διοικητική αλλά είναι ο ίδιος που παίζει με τα παιδιά και έτσι γίνεται γνωστός σε γενιές ελληνοεβραίων ως Θείος Σαμ.

Σχολική μεταπολεμική τάξη /Πηγή:Γιαντ Βασέμ

Ο Θείος Σαμ δεν έχει να επιδείξει εντυπωσιακά επιτεύγματα – υπήρξε άνθρωπος χαμηλών τόνων με, (και λυπάμαι για το μελόδραμα αλλά είναι αλήθεια), μάτια που έλαμπαν όταν έβλεπαν παιδιά. Δεν υπήρξε «σταρ» αλλά δούλεψε ήσυχα και ακατάπαυστα για δεκαετίες μέχρι τα βαθιά γεράματα του για τα παιδιά. Το σύνολο του σημερινού Ελληνικού Εβραϊσμού χρωστάει πολλά σε έναν άνθρωπο που έκανε την δική του προσωπική τραγωδία, την κινητήριο δύναμη για να κάνει δική του οικογένεια του γενιές και γενιές εβραιόπαιδων.

Κλείνω με μια φωτογραφία που μαζί με αυτή από την Πλατεία Ελευθερίας είναι από τις πιο εύγλωττες – ο Θείος Σαμ είναι στα αριστερά, οι άλλοι τρεις είναι ο Μωυς Αμίρ, ο Αβρααμ Ρομπίσα και ο Μπαρουχ Σεβή και δείχνουν τους αριθμούς τους στον φωτογραφικό φακό.