Η έδρα της Ισπανικής Φιλολογίας στο ΑΠΘ/The chair of Spanish Literature of the Aristotle Univ.of Salonica

Ελληνικά (english translation follows below)

το εβραϊκό νεκροταφείο μετά την Κατοχή, δεξιά η Παλαιά Φιλοσοφική/πηγή: Γιαντ Βασέμ

Η παρούσα ανάρτηση είναι απλή αντιγραφή ενός κειμένου του Γιώργου Γιαννόπουλου από το περιοδικό Ένεκεν της Θεσσαλονίκης, που αφηγείται την άγνωστη προπολεμική ιστορία της έδρας Ισπανικής Γλώσσας και Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ως γεγονός είναι σχετικά ήσσονος σημασίας, όμως ως μέρος του συνόλου της αποεβραιοποίησης της Θεσσαλονίκης την περίοδο 1923-1953, αποκτά την αξία μιας ιστορίας που εμπεριέχει μέσα της το σύνολο του επιθετικού αντισημιτισμού της πόλης. Διαβάζοντας το ίσως γίνει περισσότερο κατανοητή η ρητή θέση μου οτι η αποεβραιοποίηση της Θεσσαλονίκης ξεπερνούσε τα όρια της εθνικής ομογενοποίησης που αφορούσε κάθε ελληνική ετερότητα και οτι αποτέλεσε μια τοπική πραγματικότητα που δεν περιορίστηκε μόνο σε 5 «κακούς βενιζελικούς» των ΕΕΕ και 20 οικονομικούς δοσίλογους κατά την Κατοχή όπως αποδεικνύεται από τα ονόματα των προοδευτικών μορφών της ελληνικής εκπαίδευσης Δελμούζου και Τριανταφυλλίδη που πρωταγωνιστούν στην ιστορία. Αντίθετα αποτέλεσε μια διαδικασία που ξεκίνησε με διοικητικές αλλά και βίαιες μεθόδους πριν τον Β’ΠΠ, κορυφώθηκε με εγκληματικές ενέργειες κατά την διάρκεια του Ολοκαυτώματος και ολοκληρώθηκε με εξίσου βίαιες διοικητικές μεθόδους μετά τον πόλεμο. Και – γεγονός απαράδεκτο – συνεχίζεται σήμερα.

Η παρουσία του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου πάνω από τα εβραϊκά οστά που ακόμα υπάρχουν και ήταν μέρος του μεγαλύτερου εβραϊκού νεκροταφείου του κόσμου σήμερα δεν αποτελεί απλό θέμα ιδιοκτησίας και αποζημίωσης της λεηλασίας στην οποία συμμετείχε ο Δήμος, η Μητρόπολη και σημαντικό κομμάτι των Χριστιανών της πόλης. Είναι θέμα αποδοχής της θεσμικής ενοχής και των ευθυνών που απορρέουν από το το γεγονός οτι ακόμα και σήμερα χιλιάδες εβραίοι βρίσκονται κάτω από τα κτίρια του ΑΠΘ. Ευθυνών που δεν περιορίζονται στην ανέγερση κάποιου μνημείου κενού περιεχομένου, αλλά στην οργανική ενσωμάτωση της ευθύνης για την διατήρηση της εβραϊκής παρουσίας που το ίδιο το ΑΠΘ βοήθησε να καταστρέψει.

Εβραϊκός τάφος του 4ου αιώνα ΚΕ στο Κτίριο Διοίκησης του ΑΠΘ/ πηγή: abravanel.wordpress.com

Είναι αυτονόητο οτι το σημερινό ΑΠΘ δεν ταυτίζεται με τους καθηγητές του παρελθόντος που υποδεχόντουσαν με ζέση τους Γερμανούς και αργότερα ζητούσαν από τις γερμανικές αρχές την άδεια να καταστρέψουν το εβραϊκό νεκροταφείο. Αλλά κάθε οργανισμός είναι κάτι παραπάνω από το σύνολο των σύγχρονων μελών του, ειδικά όταν επικαλείται και ρητά αποδέχεται την ιστορία και παράδοση του. Και ίσως εξηγεί, μαζί με άλλα γεγονότα τα οποία αγνοούνται από σημαντικό μέρος του ακαδημαϊκού κόσμου, το γιατί η σύγχρονη εύλογη πρόταση για αναβίωση της έδρας Εβραϊκών και Σεφαραδίτικων Σπουδών στο ΑΠΘ αντιμετωπίζεται με τέτοια εχθρότητα από το σύνολο των πρυτανικών αρχών. Δεν είναι στο χέρι των σημερινών πανεπιστημιακών να αλλάξουν την ιστορία του ΑΠΘ, υπάρχει και οφείλει το ίδιο το πανεπιστήμιο ως θεσμός να την αντιμετωπίσει – είναι στο χέρι τους όμως στο μέλλον να μην είναι αυτοί οι μελλοντικοί Βιζουκίδες ή Δελμούζοι.

Διαβάστε – προσεκτικά – το κείμενο του Ενεκεν και στην συνέχεια θα ήθελα να ακούσω προτάσεις για το ποια μπορεί να είναι η θέση του ΑΠΘ σήμερα. Επίσης θα χαιρόμουν να άκουγα απτές προτάσεις οι οποίες ελπίζω να τις παρουσιάσουμε στο μέλλον τόσο στην διοίκηση του ΑΠΘ, όσο και στην Ισραηλιτική Κοινότητα της πόλης, (οι επισημάνσεις στο αρχικό κείμενο δικές μου).

…Η λήθη ως εργαλείο της εξουσίας.

«Το καλοκαίρι του 1930, η ισπανική πρεσβεία στην Αθήνα απηύθυνε στα υπουργεία παιδείας και εξωτερικών “αἴτημα ἱδρύσεως ἕδρας Ἱσπανικῆς Γλώσσης καί Φιλολογίας, διά νά ἱκανοποιηθοῦν αἱ δίκαια ἀπαιτήσεις τῶν 70.000 ἱσπανόφωνων Σεφαρδιτῶν τῆς πόλεως”. Η πρεσβεία διευκρίνησε πως η ισπανική κυβέρνηση προσφερόταν να καλύψει τα έξοδα μισθοδοσίας του καθηγητή που θα επιλεγόταν και αποσαφήνιζε πως δεν κατέθετε το εν λόγω αίτημα για λόγους κάποιας ιδιαίτερης πολιτικής σκοπιμότητας, καθώς ήταν προφανές ότι η διγλωσσία (ου μην αλλά και πολυγλωσσία) της σεφαραδικής κοινότητας δεν συνιστούσε εμπόδιο στην πλήρη αφομοίωσή της στο ελληνικό κράτος. Επιπλέον η Μαδρίτη, εμμέσως πλην σαφώς, έθετε και ζήτημα στοιχειώδους διπλωματικής ευθιξίας, καθώς από το 1928 λειτουργούσε έδρα Νεοελληνικών σπουδών στο πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης, ενώ σε άλλη ευκαιρία είχε ήδη θέσει και το “ἡθικό ζήτημα τῆς μή ἐξαφανίσεως τῆς ἑβραιοϊσπανικῆς, ὅπως καί ἐν Παλαιᾶ Ἑλλάδι”».

Το Υπουργείο Παιδείας, με υπουργό τον Γεώργιο Παπανδρέου απάντησε στο αίτημα ότι «παρ, ὅτι δέν εἶχεν ἀντίρρησίν τινα, ὅπως διδάσκεται ἡ ἱσπανική γλώσσα καί φιλολογία ἐν Θεσσαλονίκῃ ἀπό πανεπιστημιακῆς καθέδρας, ἐν τοῦτοις τό γέ νῦν ἔχον δέν δυνάμεθα νά πράξωμεν τοῦτο διότι ἐν τῇ Φιλολογικῇ Σχολῇ τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δέν ὑπάρχει ἱδρυμένη τοιαύτη ἕδρα ἥτις εἴτε διά νόμου εἴτε διά ἀποφάσεως τῆς εἰρημμένης σχολῆς δύναται νά ἱδρυθῇ». Αλλά και όταν ο υπουργός εξωτερικών Μιχαλακόπουλος απευθύνθηκε στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και ζήτησε την άμεση ικανοποίηση του αιτήματος εκτός των άλλων «γιά νά προστατευτεῖ τό κῦρος τοῦ κράτους καί διότι τό ὑπουργεῖον ἦτο ἐκτεθειμένον ἔναντι τῆς πρεσβείας» έλαβε την απάντηση ότι μια τέτοια ενέργεια « θά ἀντεστρατεύετο ὀλεθρίως κατά τοῦ ἔργου τῆς ἐξελληνίσεως τοῦ Ἰσραηλιτικοῦ στοιχείου τῆς Θεσσαλονίκης (…) θά ἐδέσμευε τήν ἐλευθερίαν τοῦ Πανεπιστημίου ἡ προσφερόμενη μισθοδότησις τοῦ καθηγητοῦ (… καί) δέν οφείλομεν ἰδιαιτέραν προτίμησιν πρός μίαν χώραν ἡ ὁποία πέραν τῶν συνόρων της οὐδέν συνεισέφερεν εἰς τήν ἐν τῷ πεδίῳ τῆς διανοητικῆς ἐργασίας πρόοδον τῆς οἰκουμένης».

Η εκπληκτική αυτή απάντηση εκ μέρους του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που μετρούσε πέντε χρόνια ζωής και από το 1927 στεγαζόταν στο εντυπωσιακό νεοκλασσικό κτήριο Idadié, την εμπορική σχολή που έκτισε η Νέα Αυτοκρατορική Διεύθυνση Παιδείας και προοριζόταν για την εκπαίδευση ανώτατων κρατικών στελεχών κατά τα πρότυπα του γαλλικού εκπαιδευτικού συστήματος, θα μπορούσε να θεωρηθεί μια από τις ιστορικά αυτονόητες θλιβερές εκδοχές του επιθετικού ελληνικού εθνικισμού, που στον αντισημιτισμό του βενιζελισμού έβρισκε την πιο αποτελεσματική του έκφραση, αν δεν υπήρχε ακόμη μια ανατριχιαστική λεπτομέρεια. Στο πρακτικό της συνεδρίασης της Φιλοσοφικής Σχολής όπου καταγράφεται η θέση της πλειοψηφίας υπάρχει η υπογραφή του Αλέξανδρου Δελμούζου, την εποχή εκείνη καθηγητή Παιδαγωγικής στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης και του συναδέλφου του Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Να σημειώσουμε ότι για πολλούς εκπαιδευτικούς ο Δελμούζος χαρακτηρίζεται ως «Έλληνας παιδαγωγός, αγωνιστής του ελευθέρου πνεύματος» ενώ ο Τριανταφυλλίδης, η γραμματική του οποίου διδάσκεται σήμερα στα σχολεία, ως αυτός που «εισάγοντας ουσιαστικά νεωτερισμό στην εποχή του, ενδιαφέρθηκε για τη συστηματική διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας σε οµογενείς και ξενόγλωσσους».

Και για μην υπάρχει καμμιά παρεξήγηση για τη συμβολή της ισπανικής γλώσσας στην πρόοδο της ανθρωπότητας, τον Δεκέμβριο του 1932, όταν η ισπανική πρεσβεία —που τώρα εκπροσωπούσε την κυβέρνηση της Iσπανικής Δημοκρατίας— και ο εβραϊκός τύπος της Θεσσαλονίκης επανέφεραν το αίτημα ίδρυσης έδρας ισπανικών, η απάντηση που δόθηκε από τον πνευματικό πυλώνα της πόλης ήταν χαρακτηριστική: «Τό πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης εὑρίσκει ἀστήρικτον καί ἀπρόσφορον νά προτείνῃ τήν ἵδρυσιν ἕδρας Ἱσπανικῆς Γλώσσης ἥτις δέν προβλέπεται ρητῶς διά τοῦ νόμου καί κατά τήν σημασίαν καί έν γένει ὑπολείπεται (ἡ ἱσπανική) τῆς γαλλικῆς, ἀγγλικῆς, γερμανικῆς γλώσσης και φιλολογίας».

Σήμερα στην ηλεκτρονική σελίδα του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης μπορεί κανείς να διαβάσει ότι «βρίσκεται χωροταξικά στην καρδιά της πόλης, σε μια έκταση 420.000 τμ». Μια έκταση που συμπίπτει με το χώρο όπου βρισκόταν τα εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης. Η ναζιστική θηριωδία και το Ολοκαύτωμα έδωσαν πειστικές απαντήσεις στις ανησυχίες των Ελλήνων φιλολόγων του εκπαιδευτικού διαφωτισμού για το ρόλο της ισπανικής γλώσσας στην ανθρωπότητα και το ζήτημα του εξελληνισμού του Ισραηλιτικού λαού της Θεσσαλονίκης.

ΥΓ. Σήμερα είναι η επαίτιος του Μαύρου Σάββατου όταν και ξεκίνησε το Ολοκαύτωμα με την συγκέντρωση στην Πλατεία Ελευθερίας στην Θεσσαλονίκη – η επιλογή υπήρξε να γράψω όχι για την θύμηση των φρικτών στιγμών που έχω ήδη διηγηθεί, αλλά να εξηγήσω ποια ήταν τότε η Θεσσαλονίκη και τι οφείλει να κάνει σήμερα. Για φωτογραφίες από το Μαύρο Σάββατο εδώ.

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Εnglish

the jewish university after WW2, the old University building on the right/source: Yad Vashem

This blog post is simply a copy of a story by Yorgos Yannopoulos appearing in the Eneken magazine published in Salonica. It deals with the unknown pre-WW2 story of the Chair of Spanish Language and Literature of the Aristotle University of Thessaloniki, the main university of Salonica and second largest of Greece. As a fact it is of minor importance, but when viewed as an integral part of the violent de-judeofication of Salonica during 1923 and 1953, it acquires the status of a paradigm which includes the essence of the aggressive antisemitism of the city. By reading it one can understand better my thesis that the de-judeofication of Salonica was exceeding the limits of the process of national homogenization which affected every greek diversity but was a local reality which was not limited to 5 bad Venizelist supporters or 20 economic collaborators during the Occupation as proved by the names of the protagonists of today’s story Delmouzos and Triandafilidis which were leading members of the greek progressive intellectual scene. On the contrary it was a process which began with administrative and violent tactics before WW2, culminated with criminal tactics during the Shoah and was completed with violent administrative methods after the war. And still it continues, unacceptably, today.

The presence of the Aristotle University on top of jewish bones which still exist and were part of the largest Jewish cemetery of the world, is not a mere matter of ownership and compensation for the looting in which the Municipality, the Metropolis and a significant part of the Christian population took part. It is a matter of acceptance of the institutional guilt and responsibilities which derive from the fact that even today thousands of Jews still lie under the building of the University. Responsibilities which are not limited to the simple erection of a monument empty of meaning, but to the institutional incorporation of the responsibility to the preservation of the Jewish presence the Aristotle University has helped to destroy.

Jewish tomb of the 4th century CE /source: abravanel.wordpress.com

It is self-evident that the modern Aristotle University is not identified with the professors of the past which welcomed warmly the Germans and later asked for their permission to destroy the Jewish cemetery. But each organization is more than the mere sum of its contemporary members, especially when it evokes and expressly accepts its history and tradition. And it maybe explains, together with other events which are unknown to the majority of the academic world, why the logical proposition for the institution of a Chair of Jewish and Sephardic Studies is viewed with such virulent hostility by the university officials. And while it is not within the abilities of contemporary academics to change the history of the Aristotle University – it exists and the University as an institution must deal with it – it is within their ability not to be the prof.Vizoukidis or prof.Delmouzos of the future.

Read – carefully – the article by Eneken magazine and then I would like to hear propositions on what should the position of the Aristotle University be today. I would also like to hear practical  propositions which I hope we can present to the University and the Jewish Community the following months, (the use of bold characters is mine) :

…Oblivion as a tool of  power

During the summer of 1930, the spanish embassy of Athens asked the greek ministries of Education and Foreign Relations «requesting the establishment of a chair of Spanish Language and Literature, so that the just demands of the 70.000 spanish-speaking sephardim of the city me met». The embassy stated that the expenses related with the professor-to-be-chosen would be met by the Spanish government and made clear that it did not make the demand pursuing any political goals, since it was obvious that the dual-language of the sephardic community was not a hindrance in the efforts of its full integration in the Greek state. Also Madrid, indirectly but expressly stated a matter of elementary diplomatic reciprocity, since from 1928 a chair of Modern Hellenic Studies was operational in the University of Barcelona; while in another occasion it had put the «ethical case of the non-disappearance of the judeospanish dialect as it had already happened in the Older Greece».

The Ministry of Education with Yorgos Papandreou, grandfather of today’s Prime Minister, responded that «while it had no objections to the teaching of the spanish language and literature on an academic level in Salonica, it can not do so because there is no chair established either by law or by a decision by the university». But when the Minister of Foreign Relations Mihalakopoulos asked the University to satisfy the spanish demand also «to protect the authority of the State because the Ministry was exposed to the spanish embassy» he received the answer that such an act «would ruinously ran against the work of hellenization of the israelitic element of the city (…) bind the freedom of the university through the offered coverage of the expenses of the professor (…and) we are not in indebted to offer any particular treatment to a country which besides its frontiers offered nothing to the field of the intellectual advancement of the world».

This spectacular response of the University of Salonica which was only 5 years old and from 1927 it was housed in the brilliant neoclassical building named Idadiye, the higher commercial school built by the ottoman Imperial Education Directorship for the education of higher ranked officials following the french education system, could have been considered one of the historical self-evident, pathetic versions of the aggressive greek nationalism which had found in the Venizelist antisemitism its most effective interpreter should there not have been for a chilling detail. In the proceedings of the assembly of the Faculty of Philosophy where the position of the majority is expressed one can find the signatures of Alexandros Delmouzos, professor of Pedagogy and of his colleague Manolis Triandafilidis. It should be noted that Delmouzos for many greek educators is considered as «Greek pedagogist, a fighter of the free spirit», while Triandafilidis, whose Grammar is still taught in schools, «introduced true modernism in his time and was interested in the teaching of the greek language to foreign speakers and hellenes abroad».

As not to have any misunderstanding as to the contribution of the spanish language to the advancement of mankind, on December 1932 when the spanish embassy – which was now representing the government of the Republic of Spain – and the jewish Press repeated the request for a Chair of Spanish, the response by the intellectual pillar of the city was characteristic: «The University of Salonica finds without basis and with no meaning to propose the institution of a Chair of Spanish Language because it is not expressly provided by the law and because it is of lesser importance to the french, english, german language and literature».

Today in the site of the Aristotle University of Thessaloniki one can read that it «geographically is located in the heart of the city, in an area of 420.000 sq.mt.». An area which coincides with the area in which the Jewish Cemetery of Salonica stood. The nazi atrocities and the Holocaust gave convincing answers to the worries of the greek scholars of the educational enlightenment over the role of the spanish language to the humanity and the matter of the hellenization of the Jewish people of Salonica.

PS. Today is the anniversary of the Black Saturday when the Holocaust began in Greece with the infamous gathering of thousands of Jews in Liberty Square. It was a choice I made not to commemorate this day by stories I’ve already told but by explaining who was Salonica of the era and what the city should do now. For photos from the Black Saturday take a look here.

Ο θάνατος στον Ιουδαϊσμό: ταφικά έθιμα/Death in Judaism: burial customs

Ελληνικά (english translation follows bellow)

Αυτή η ανάρτηση οφείλει να αρχίσει με μια παραδοχή: δεν υπάρχουν «εβραϊκά ταφικά έθιμα». Πώς θα μπορούσε άλλωστε να υπάρχει μόνο μια κωδικοποιημένη μορφή έκφρασης του πιο έντονου ανθρώπινου συναισθήματος, αυτό της απώλειας και ειδικά σε μια θρησκεία που χαρακτηρίζεται από την απουσία δογμάτων. Ετσι λοιπόν θα επικεντρωθώ αποκλειστικά στα ελληνικά ταφικά έθιμα – επιπλέον δεν θα αναφερθώ αναλυτικά αλλά θα επικεντρωθώ στην σύγχρονη μορφή τους μεταπολεμικά, μαζί με ορισμένες μεσοπολεμικές αναφορές όπου είναι απαραίτητο. Σκοπός όπως αναφέραμε στην προηγούμενη ανάρτηση που αναφέρεται στις εβραϊκές πεποιθήσεις για τον θάνατο είναι μια προσέγγιση ενός εξαιρετικά σημαντικού κομματιού του εβραϊκού κύκλου της ζωής και οδηγός για τους χριστιανούς που θα θελήσουν να παραβρεθούν στην κηδεία ενός φίλου ή συγγενή τους.

Η στιγμή του θανάτου

Την στιγμή του θανάτου κάποιος φίλος της οικογενείας φροντίζει να κλείσει τα μάτια και το στόμα του νεκρού και να τον τοποθετήσει κοιτώντας τον ουρανό – από αυτή τη στιγμή και μετά ο νεκρός δεν μένει μόνος του αλλά υπάρχει πάντα κάποιος στο δωμάτιο μαζί του, ο λεγόμενος σομέρ/φύλακας, (κατάλοιπο αρχαίων εποχών όπου η σωρός είχε ανάγκη προστασίας αλλά σήμερα αποτελεί έκφραση τιμής στον νεκρό). Επίσης ένα κερί θα πρέπει να καίει κοντά του, μια υπενθύμιση οτι η αιώνια νέφες/ψυχή του συνεχίζει να υπάρχει. Παλαιότερα αυτό και τα υπόλοιπα κομμάτια αποτελούσαν φροντίδα της Χεβρά Κεντοσά/Αγίας Αδελφότητας που ήταν μια κοινοτική οργάνωση που αναλάμβανε τις κηδείες και με εθελοντική συμμετοχή – σήμερα το κομμάτι το αναλαμβάνουν γραφεία κηδειών που έχουν συνάψει συμβάσεις με τις Κοινότητες και συνεργάζονται με τον ραβίνο και τις τοπικές Χεβρά Κεντοσά αν υπάρχουν.

Πιάτο προσφορών στην Χεβρά Κεντοσά/Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος

Οι Χεβρά Κεντοσά αποτελούνται από άντρες και γυναίκες και θεωρείται μιτζβά/θετικό καθήκον η συμμετοχή σε αυτήν – οι συμμετέχοντες δεν αμείβονται και καλύπτονται μόνο τα  υλικά έξοδα από προσφορές. Ο νεκρός θα πλυθεί εξονυχιστικά και κάθε ανοικτή πληγή πρέπει να κλείσει, ενώ στην συνέχεια θα τυλιχτεί σε ένα ταχρίχ/λευκό σάβανο – με τον αριθμό των πλύσεων, των προσευχών και τυλίγματος του σάβανου να είναι συγκεκριμένος και μέρος ενός αυστηρού τυπικού που ονομάζεται τα’αρά. Η σωρός τοποθετείται σε ένα απλό φέρετρο, αρόν, χωρίς κανένα επιπλέον στολίδι, κόσμημα ή ένδυμα πλέον του νεκρικού σάβανου – μόνη εξαίρεση είναι η δυνατότητα να  τυλιχτεί επιπλέον από το προσωπικό του ταλέτ με κομμένη μια γωνία από τα τσιτσίτ δείχνοντας οτι πλέον δε θα χρησιμοποιηθεί για προσευχή. Ο λόγος πίσω από αυτή την εξαιρετικά απλή ταφή είναι για να υποδείξει την γύμνια μας και την ισότητα μας μπροστά στον θάνατο. Αυτή είναι η τελευταία φορά που το σύνολο της οικογενείας μπορεί να αποχαιρετήσει τον νεκρό από κοντά αφού το φέρετρο δεν ανοίγει παρά στο νεκροταφείο ξανά. Το φέρετρο συνηθίζεται να καλύπτεται από ένα μαύρο ύφασμα με το Μαγκέν Νταβίντ/Άστρο του Δαυίδ αν ο νεκρός ήταν ηλικιωμένος και λευκό αν ήταν νέος.

Παλαιότερα ήταν καθιερωμένο την στιγμή του θανάτου να αδειάζουν κάθε δοχείο με νερό στο σπίτι γιατί πίστευαν οτι ο Αγγελος του Θανάτου μπορεί να το είχε χρησιμοποιήσει για να καθαρίσει το ξίφος του μετά την τέλεση της αποστολής του. Μάλιστα το συγκεκριμένο έθιμο ανήκε στον επίσημο κατάλογο της Ιεράς Εξέτασης στην Ισπανία για να διαπιστωθεί αν ο εξεταζόμενος είναι κρυπτο-εβραίος. Σε μερικά σπίτια έχω δει οτι αυτή η παράδοση επιζεί με το να αφήνουν το νερό να τρέχει λίγο από μια βρύση. Σε άλλες πόλεις της Ελλάδας, όπως τον Βόλο, συνηθίζουν να σπάνε ένα κανάτι με λίγο νερό μέσα την ώρα που ξεκινά η μεταφορά του νεκρού στο νεκροταφείο.

Η κηδεία

Η μεταφορά στον τάφο/Encyclopedia Judaica

Η κηδεία οφείλει να ξεκινήσει το συντομότερο δυνατόν – αν όχι την ίδια, τουλάχιστον την επόμενη μέρα εκτός και αν είναι Σαμπάτ, (κατάλοιπο των εποχών που το ζεστό μεσανατολικό κλίμα δεν επέτρεπε την διατήρηση του νεκρού). Συνήθως η τελετή λαμβάνει χώρο είτε στη συναγωγή, είτε συνηθέστερα σε ένα μικρό ευκτήριο οίκο στο χώρο του νεκροταφείου, σπανιότατα δε στο ίδιο το σπίτι. Η τελετή είναι σύντομη και χαρακτηρίζεται από τις 7 περιφορές, ακαφότ, που θα κάνει ο ραβίνος γύρω από το φέρετρο και τα λίγα λόγια που μπορεί να πει κάποιος προς τιμή του εκλιπόντα. Αυτή η νεκρολογία που ονομάζεται εσπέντ γίνεται από τον μασπίντ και παλαιότερα είχε σκοπό τόσο να εξυμνήσει τον εκλιπόντα, όσο και να προκαλέσει την θλίψη στους παρευρισκομένους προωθώντας την μετάνοια. Μετά τις προσευχές, που λαμβάνουν παρόντων του συνόλου των συμμετάσχοντων, το φέρετρο αναχωρεί για το χώρο ταφής συνοδευόμενο αποκλειστικά από τους άνδρες.

Ο τάφος οφείλει να είναι τουλάχιστον 1 μέτρο βαθύς και σκαμμένος αποκλειστικά στο χώμα ώστε η σωρός, χωρίς το φέρετρο που πλέον δεν έχει άλλη χρησιμότητα και δεν ενταφιάζεται, να μπορεί να είναι σε άμεση επαφή με το χώμα, (αποτελεί μια δυσάρεστη εξέλιξη η σύγχρονη απαίτηση των οικογενειών για ενισχυμένη κατασκευή και βαθύτερη ταφή ώστε να ελαχιστοποιούνται οι πιθανότητες βεβήλωσης από τις σχετικά συχνές αντισημιτικές επιθέσεις στα εβραϊκά νεκροταφεία). Η σωρός χαμηλώνεται με τα πόδια πρώτα και τοποθετείται ξαπλωτή στην πλάτη, με μια μικρή πέτρα κάτω από το κεφάλι ώστε να μπορεί να κοιτά προς την Ιερουσαλήμ όταν θα έρθει ο Μεσσίας και γίνει η τεhιάτ hα’μετίμ/ανάσταση των νεκρών. Λίγο πριν χαμηλωθεί μπορούν να πλησιάσουν οι γιοί και οι εγγονοί ώστε να φιλήσουν το χέρι για τελευταία φορά – αν ο νεκρός ήταν ένας ιδιαίτερα γνωστός ραβίνος τότε και άλλοι μπορεί να πλησιάσουν την σωρό. Μια πλάκα τοποθετείται πάνω από τη σωρό και οι παρευρισκόμενοι ρίχνουν χώμα ή μια πέτρα δίνοντας συμβολικά στον νεκρό την άδεια να αναχωρήσει και παρέχοντας ένα αίσθημα ολοκλήρωσης. Τα λουλούδια και τα στεφάνια είναι ξένα προς την εβραϊκή παράδοση και δεν είναι ευπρόσδεκτα – αντίθετα σήμερα συνηθίζεται να δηλώνεται ρητά ένα φιλανθρωπικό ίδρυμα όπου οι παρευρισκόμενοι μπορούν να κάνουν μια δωρεά.

Κατά την αποχώρηση από την τελετή συνηθίζεται να πλένονται τα χέρια σε μια βρύση που πάντα είναι διαθέσιμη στους επισκέπτες στο χώρο του νεκροταφείου.

To νέο εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης/(c) jbschecter

Ο τάφος αποτελεί την τελευταία κατοικία του νεκρού αφού οι εβραίοι δεν ξεθάβουν ποτέ τους νεκρούς τους, εκτός από περιπτώσεις φυσικών καταστροφών, κρατικής κατάσχεσης, λανθασμένης ταφής αλλά και τότε απλώς ενταφιάζονται σε άλλο τάφο. Η εκταφή του νεκρού, όπως συνηθίζεται στην Xριστιανική Ορθόδοξη παράδοση, θεωρείται από τις χειρότερες δυνατές βεβηλώσεις και πηγή τρόμου στην εβραϊκή παράδοση σε θρήσκους και μη.

Είναι προφανές οτι και χριστιανοί μπορούν να συνοδεύσουν το νεκρό  καθόλη την διάρκεια της τελετής σεβόμενοι τις παραδόσεις των ζωντανών συγγενών του και προφανώς μην όντας υποχρεωμένοι να συμμετάσχουν στο θρησκευτικό κομμάτι.

Κάτι ακόμα: η καύση των νεκρών ιστορικά υπήρξε ξένη στην εβραϊκή παράδοση. Αναμενόμενα σήμερα υπάρχει ένα ισχυρό αίσθημα αντιπάθειας δεδομένης της εμπειρίας της Σοά/ Ολοκαυτώματος. Η κυρίαρχη άποψη μεταξύ των ραβίνων, (όπως είπαμε ο Ιουδαϊσμός δεν έχει δόγμα και ούτε ιεραρχία), είναι οτι η καύση δεν γίνεται δεκτή αλλά ούτε απαγορεύεται σε ραβίνους να συμμετάσχουν στην τελετή αλλά και ούτε απαγορεύεται η ταφή σε εβραϊκό νεκροταφείο με το εβραϊκό τυπικό – αποτελεί προσωπική επιλογή του κάθε ραβίνου. Η ταρίχευση όμως απαγορεύεται αυστηρά. Η αυτοκτονία αν και αποτρέπει την απόδοση τιμών μέσω της κε’ρι’ά και του εσπέντ, δεν απαγορεύει το κομμάτι που αφορά τους πενθούντες – στην σύγχρονη εποχή δεν έχει χρησιμοποιηθεί ποτέ για να αρνηθεί το σύνολο της τελετής. Πρακτικά μόνο η περίπτωση των αποστατών είναι ο μόνος λόγος για να αρνηθεί η ταφή σε εβραϊκό νεκροταφείο σύμφωνα με το εβραϊκό τυπικό.

Κηδεία του ραβίνου Αβραάμ Σασσών στην Λάρισα το 1957/Αρχείο Εσδρά Μωυσή και Δήμος Λαρίσης

Μετά την κηδεία

Στην στιγμή του θανάτου σημαντικό κομμάτι των ραβινικών παραινέσεων απευθύνονται στην απελπισία ή απάθεια που προσβάλει τους συγγενείς και σκοπό έχουν να βοηθήσουν να δημιουργηθεί μια αυτόματη διαδικασία. Πχ στην βιβλιογραφία διαβάζουμε οτι τον 19ο αιώνα είχαν αυστηρά απαγορευθεί οι έντονες εκδηλώσεις όπως οι αυτοτραυματισμοί που ήταν συχνές μεταξύ των γυναικών. Η’ οι καθημερινές επισκέψεις στην οικογένεια απαγορεύτηκαν όταν ένας διάσημος ραβίνος προσπάθησε να πέσει από το παράθυρο μετά από μια πλημμυρίδα επισκεπτών που ήθελαν να εκφράσουν την λύπη τους.

Από την στιγμή του θανάτου η συνήθης ευχή που ακούγεται όταν κάποιος τον πληροφορείται είναι Μπαρούχ νταγιάν αΕμέτ / Ευλογητός Αυτός, ο αληθινός Κριτής, αν και επίσης από τους παλαιότερους μπορεί να ακουστεί το μαλογράδο ε ενκορτάδο, δηλαδή οτι το νήμα της ζωής του λιγόστεψε άτυχα αν ο νεκρός ήταν νέος.

Μετά την τελετή στο νεκροταφείο οι παρευρισκόμενοι μαζεύονται σε ένα σπίτι και ακολουθεί μια μικρή συγκέντρωση. Η οικογένεια του νεκρού συνηθίζει να φοράει μαύρα ρούχα τα οποία τα σκίζει συμβολικά για να δείξει το πένθος της, (το έθιμο είναι γνωστό ως κε’ρι’ά) και χωρίς παπούτσια. Κάθονται στο πάτωμα, με πλάτη στον τοίχο σε μαξιλάρια που έχουν καλυφθεί από μαύρο ύφασμα, το οποίο καλύπτει και κάθε καθρέπτη στο σπίτι. Από το έθιμο αυτό εξαιρούνται όλα τα παιδιά που δεν έχουν ενηλικιωθεί θρησκευτικά ακόμη, δηλαδή είναι μικρότερα των 13 ετών αν και στην σύγχρονη εποχή τα παιδιά προστατεύονται ακόμα περισσότερο – επιπλέον δεν εφαρμόζονται αν αφορούν ένα μωρό μικρότερο των 30 ημερών. Όπως είπαμε μερικές φορές αφήνεται ανοικτή κάποια βρύση να τρέχει.

Τότε είναι η κατάλληλη στιγμή να επιδώσει κάποιος τα συλλυπητήρια του στην οικογένεια μιας και αποφεύγονται πριν την ολοκλήρωση της κηδείας. Είτε είστε εβραίοι ή όχι, τότε είναι η κατάλληλη στιγμή να θυμηθείτε τον εκλιπόντα και να θυμηθείτε τις ευχάριστες στιγμές μιας και στην εβραϊκή παράδοση ενθαρρύνεται η διατήρηση ζωντανής της μνήμης του νεκρού.

Κατά την διάρκεια της συγκέντρωσης συνηθίζεται να μοιράζονται αυγά χαμινάδος, μαύρες σταφίδες και καφές αλλά αυτό δεν αποκλείει και ένα πλουσιότερο γεύμα για τους παρευρισκόμενους – αντίθετα στην σεφαραδίτικη παράδοση συνηθίζεται η ευρύτερη οικογένεια αλλά και φίλοι να προσφέρουν πλήρες γεύμα, αρκεί να μην περιέχει κρέας, στην οικογένεια που ίσως να το έχει παραμελήσει μέσα στην θλίψη της. Άλλωστε αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό οτι σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδος έχει επικρατήσει η προσφορά διαφορετικών φαγητών: στην Κέρκυρα σφουγγάτο, στην Θεσσαλονίκη και στις σεφαραδίτικες κοινότητες σούπα με φιδέ. Για ευνόητους λόγους συνηθίζεται η προσφορά από ρακί παλαιότερα και κονιάκ τα τελευταία χρόνια.

Στην επόμενη ανάρτηση θα ασχοληθούμε με την περίοδο μετά την κηδεία, το θέμα του πένθους και τα έθιμα της…

Ioannina: antisemitic violence escalates/ Ιωάννινα: οι αντισημιτικές επιθέσεις κλιμακώνονται

English (greek translation follows)

Again vandalized

For the 4rth (!) time since the beginning of 2009 the Jewish cemetery of Ioannina was vandalized, escalating the climate of intimidation against the Jewish Community of Ioannina which is a member of the oldest branch of Greek Jewry – the Romaniote Jews who trace their ancestry in Greece back to millenia; again amidst the general indifference of the city and the Greek State.

In the night of Wednesday 8th of July, unknown perpetrators yet again unleashed their hate smashing at least 3 graves and not limiting themselves to mere antisemitic graffiti as it happened tenths of times in the past decade.  And, what a surprise, nobody heard or seen anything…again. This was the fourth time since January and it follows one of the most brutal antisemitic attacks ever to have happened in post-WW2 Greece, where just a month ago specific contemporary graves belonging to families of living Yanniote Jews were smashed, the corpses themselves exposed and the Holocaust Memorial vandalized by spraying blood of a smashed animal.

At that time the president of the Community Prof.Elissaf, who had the tomb of his own mother destroyed, accused the Police of criminal negligence since the attacks on the Cemetery were incessant. He asked for solidarity by the city of Ioannina, a plea which was met with indifference or even downright mockery.

The community of Yaniote Jews also has an important group in New York formed by Greek Jews from Yannina who emigrated in the US and formed the Kehila Kedosha Jannina and the synagogue found in Lower East Side. They have kept strong ties with their origins and visit often Ioannina. Their last visit happened after the last attack and in their newsletter they claim that the perpetrators are neonazis and denounce the response of the Police and the indirect support of the local Church to the neonazis, while the City Council refused to openly deal with the matter.

Before quoting here a small excerpt of their newsletter let me remind you that the Police itself was implicated in 2002 in the series of vandalisms when the head of the Narcotics Dept Mr.Dakoumes was surprised by his colleagues inside the cemetery that had just been vandalized. The story, despite requests for the Prosecutor to intervene, was subsequently covered up.

Here’s the excerpt of the July Newsletter of Kehila Kedosha Yannina of New York.

There is no doubt that the culprits are known to both the police and the city. They are members of an openly neo-Nazi group that have publicly demonstrated in the city. The reaction of the police chief was to mock one of the members of the Jewish community as she wept at the destruction. When asked to denounce the vandalism, the local bishop stated that he did not want to get “political”. The Mayor has remained conveniently low-profile. While articles appeared in the local newspapers of Ioannina and in two Athenian papers, that was it! Members of the Jewish community in Salonika were unaware of the vandalism when our group visited a few days afterwards.

In my personal opinion I find even more disturbing, than these neonazi antisemitic attacks, the complete indifference by the local representatives of the Greek State. And let’s presume that the Ioannina Police Dept is no better than the Greek Police in general which has often been accused of colluding with neonazi groups. Where is the civil society of Ioannina? Where are the leftist organizations and parties who claim to fight fascism? I won’t even mention the Church of Ioannina which apparently continues the tradition of keeping quiet when Jews are persecuted, (but had been quite vocal regarding looting their assets during the Shoah). Immediate action must be taken to safeguard the tombs where our forefathers still rest, the perpetrators finally apprehended and an honest effort to counter antisemitism so that next time this happens we won’t have to beg for solidarity. It goes without saying that the Police Department of Ioannina should immediately change policy since their are not only credited with their failure to bring the neonazis to justice but also are found of a suspicious unwillingness to deal with the matter.

Τhe pain is ours, the shame is theirs.

Ελληνικά

Για την τέταρτη φορά (!) από την αρχή του έτους, το Εβραϊκό Νεκροταφείο των Ιωαννίνων έπεσε θύμα βανδαλισμού κλιμακώνοντας το κλίμα εκφοβισμού κατά της Κοινότητας των Ιωαννίνων που είναι ηναι μέλος του παλαιότερου κλάδου του Ελληνικού Εβραϊσμού, των Ρωμανιώτων που μετρούν μια υπερδισχιλιετή παρουσία στον ελλαδικό χώρο. Ξανά δυστυχώς μέσα στην αδιαφορία του Κράτους και της πόλης των Ιωαννίνων.

Το βράδυ της Τετάρτης 8 Ιουλίου, άγνωστοι επιτέθηκαν στο νεκροταφείο καταστρέφοντας τουλάχιστον 3 τάφους και χωρίς να περιοριστούν απλά σε αντισημιτικά γκραφίτι όπως συνέβη δεκάδες φορές τα τελευταία χρόνια. Και,  τι έκπληξη, κανείς δεν είδε ή άκουσε τίποτα…ξανά. Αυτή ήταν η τέταρτη φορά από τον Ιανουάριο και ακολουθεί μια από τις χειρότερες αντισημιτικές επιθέσεις που συνέβησαν μετά τον Β’ΠΠ στην Ελλάδα, όταν καταστράφηκαν συγκεκριμένοι πρόσφατοι τάφοι που ανήκαν σε οικογένειες που ακόμα ζουν στην πόλη, τα λείψανα των οποίων εκτέθηκαν και το Μνημείο του Ολοκαυτώματος βανδαλίστηκε με αίμα ζώου.

Ο πρόεδρος της Κοινότητας Καθηγητής Ελισσάφ, που τάφος της ίδιας του της μητέρας είχε καταστράφεί, τότε είχε κατήγγειλει  την Αστυνομία για εγκληματική αδιαφορία αφού οι επιθέσεις είναι συνεχείς. Η έκκληση του για αλληλεγγύη από την πόλη των Ιωαννίνων έπεσε στο κενό και μάλιστα έγινε δέκτης εμπαιγμών.

Η κοινότητα των Γιαννιωτών Εβραίων έχει ένα σημαντικό παρακλάδι στην Νέα Υόρκη που αποτελείται από γιαννιώτες που μετανάστευσαν στις αρχές του αιώνα στις ΗΠΑ και οι οποίοι δημιούργησαν την Κεϊλά Κεντόσα Γιάννινα με μια συναγωγή στο Lower East Side. Έχουν κρατήσει στενή επαφή με το τόπο καταγωγής τους και συχνά τον επισκέπτονται. Η τελευταία τους επίσκεψη τον περασμένο μήνα οδήγησε σε μια ανακοίνωση που καταγγέλλουν τους δράστες οτι είναι γνωστή νεοναζιστική ομάδα, η Αστυνομία είναι εχθρική, ο τοπικός Μητροπολίτης έμμεσα στηρίζει τους νεοναζί δράστες αρνούμενος κατηγορηματικά να τα καταδικάσει, ενώ ο Δήμος αρνείται να πάρει δραστική θέση.

Αξίζει να θυμηθούμε οτι η ίδια η Αστυνομία είχε βρεθεί μπλεγμένη σε μια βεβήλωση το 2002, όταν αστυνομικοί ξάφνιασαν τον αρχηγό της Δίωξης Ναρκωτικών κ.Δακουμέ στο νεκροταφείο που μόλις είχε βανδαλιστεί. Παρά τις εκκλήσεις για παρέμβαση του Εισαγγελέα, η υπόθεση καλύφθηκε.

Η κοινότητα των γιαννιωτών εβραίων της Νέας Υόρκης στο ενημερωτικό δελτίο του Ιουλίου:

There is no doubt that the culprits are known to both the police and the city. They are members of an openly neo-Nazi group that have publicly demonstrated in the city. The reaction of the police chief was to mock one of the members of the Jewish community as she wept at the destruction. When asked to denounce the vandalism, the local bishop stated that he did not want to get “political.” The Mayor has remained conveniently low-profile. While articles appeared in the local newspapers of Ioannina and in two Athenian papers, that was it! Members of the Jewish community in Salonika were unaware of the vandalism when our group visited a few days afterwards.

Η προσωπική μου άποψη είναι οτι δεν είναι μόνο απαράδεκτες αυτές οι νεοναζιστικές, αντισημιτικές επιθέσεις. Ακόμα περισσότερο απαράδεκτη είναι η αδιαφορία των τοπικών εκπροσώπων του Κράτους. Μα ας δεχτούμε οτι η Αστυνομική Διεύθυνση Ιωαννίνων δεν διαφέρει από την Ελληνική Αστυνομία που συχνά κατηγορείται οτι συνεργάζεται με νεοναζιστικές ομάδες. Πού είναι η κοινωνία των Ιωαννίνων; Που είναι τα υποτιθέμενα αντιφασιστικά αριστερά κόμματα και οργανώσεις; Δεν αναφέρω καν την Μητρόπολη των Ιωαννίνων που συνεχίζει τη παράδοση της σιωπής όταν οι εβραίοι καταδιώκονται αλλά υπήρξε ιδιαιτέρως δραστήρια όταν θέλησε να «εκμεταλλευθεί» τις περιουσίες τους κατά την διάρκεια του Ολοκαυτώματος. Άμεσες ενέργειες πρέπει να γίνουν ώστε να προστατευθούν οι τάφοι των οικογενειών μας από μελλοντικές επιθέσεις, οι δράστες να συλληφθούν και τα Ιωάννινα να λάβουν συγκεκριμένη και δημόσια δράση ενάντια στον αντισημιτισμό ώστε να μην χρειάζεται η Κοινότητα να εκλιπαρεί για λίγη συμπαράσταση. Αυτονόητη είναι η άμεση αλλαγή της στάσης της Αστυνομικής Διεύθυνσης Ιωαννίνων που χρεώνεται όχι μόνο την ανικανότητα της να συλλάβει τους δράστες αλλά και από μια ύποπτη απροθυμία.

Ο πόνος είναι δικός μας – η ντροπή είναι δική τους.

Το μονοπάτι στη θάλασσα – ο Α.Σουρούνης και τα Εβραϊκά Μνήματα

Οταν μιλάμε για το Εβραϊκό Νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης, 350/500.000 τάφους που καταστράφηκαν μετά από πρωτοβουλίες τοπικών παραγόντων, ξεχνάμε οτι η καταστροφή δεν ήταν ολοκληρωτική. Για πολλά χρόνια, μέχρι που το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο αποφάσισε δυστυχώς να τοποθετήσει εκεί την Πανεπιστημιούπολη, η περιοχή έμενε ρημαγμένη με μαρμάρινες ταφόπλακες και διασκορπισμένα οστά. Αυτό που ακολουθεί είναι ένα απόσπασμα από τον γνωστό σαλονικιό συγγραφέα Αντώνη Σουρούνη που μιλά για τα παιδικά του χρόνια στη Θεσσαλονίκη μετά τον Β’ΠΠ. Μιλάει για μια ιερόδουλο, την Σούλα, που δούλευε στην περιοχή των εβραϊκών μνημάτων και το πώς πέθανε όταν έπεσε σ’ένα ανοικτό λάκκο από ασβέστη – σε αυτή την περίπτωση το φόντο της αφήγησης είναι σημαντικό για να τεκμηριωθεί η συνύπαρξη της Θεσσαλονίκη με την μισοκατεστραμμένη εβραϊκή νεκρόπολη της.

… Τη Σούλα, το Σουλάκι, τη Σουλάρα την έβλεπα πολύ καιρό πίσω από το γήπεδο του ΠΑΟΚ, εκεί που πιο πάνω ήταν τα ρημαγμένα από τους Γερμανούς εβραίικα μνήματα, παραπάνω η Βαγγελίστρα καi παραδίπλα το Γυμνάσιο μας. Οσοι το σκάναμε τις τελευταίες ώρες το απόγευμα για να πάμε στα ραντεβού, όλοι εκεί μαζευόμασταν. Στεκόνταν ακουμπησμένη στο τοίχο της κερκίδας με σηκωμένο φουστάνι και μπροστά της υπήρχε πάντα μια σειρά φαντάροι ο ένας πίσω από τον άλλο σαν να περιμέναν συσσίτιο.

Τώρα δεν ανεβοκατέβαινε πια την Μουσών, επειδή ο δρόμος από κει που δούλευε ήταν πιο κοντά στο σπίτι της, γι’αυτό και περνούσε από τα χαλάσματα του εβραικού νεκροταφείου και μετά δίπλα από το δικό μας. Ενα βράδυ που γύριζε κατάκοπη τσαλαβουτώντας σε λάσπες και σκοντάφτοντας στις μαρμάρινες πλάκες των ανοικτών τάφων, έπεσε σ’ένα λάκκο με αναμμένο ασβέστη που είχαν ανοίξει κάτι εργάτες και κάηκε.

«Το μονοπάτι στη θάλασσα», Αντώνης Σουρούνης
εκδ.Καστανιώτης, 2006

Μια μίνι/αυτοβιογραφία του Α.Σουρούνη μπορεί να βρεθεί εδω.

—

English Translation of the main body:

When we talk about the Jewish Cemetery of Thessaloniki, 350/500.000 tombs destroyed by initiative of local elements, we forget that the destruction was not total. For many years, until the University of Thessaloniki unfortunately decided to build there it’s campus, the area rested devastated with marble gravestones and human remains laying scattered. What follows is an excerpt by renown Salonica-born writer Antonis Sourounis who talks about his childhood years in Thessaloniki just after WW2. He talks about a prostitute, Soula, who worked in the area of the cemetery and how she died when she fell into a pit full of lime that some workers had set up – in this case the background is important in documenting the co-existence of Thessaloniki with it’s semi-destroyed jewish cemetery.

[excerpt follows]

The Jewish Cemetery of Thessaloniki and the new subway – a proposition

A great source for my posts is often the works of people little fond of the Jews; it always amazing how much dedication they apply in finding news concerning them. In this case a greek-language blogger made a post commenting an article by the german newspaper Sueddeutche Zeitung. In his post he made various allegations like that it would be impossible to have 500.000 tombs etc – in any case he gave me an an opportunity to return to the subject.

As I’ve written in the past, Thessaloniki housed the – maybe – largest jewish cemetery in all of Europe. It contained an estimated 300.000 to 500.000 tombs and covered an area of 320.000 square meters. This cemetery was destroyed by greek collaborators of the nazi germans in 1943. The land was confiscated by the Greek State in 1944 on the grounds that «it’s owners had abandoned it», while at exactly the same time it’s owners were being turned into ashes in the crematoria of Auschwitz-Birkenau. The tombstones where either looted or sold and were used in construction works in Thessaloniki, including repairs on the Cathedral of St.Demetrious. Until very recently tombstones could still be found in the city.

The Jewish Cemetery of Thessaloniki – part 1

Part 1 – The Destruction

DD, some time ago, published an academic paper by Hesse and Laquer on the destruction of the jewish cemetery of Thessaloniki, (else known as Salonika), during WW2 with ultimate beneficiary the Aristotle University of Thessaloniki. This cemetery, for most part of it’s history, was the largest jewish cemetery in the world covering more than 350.000 square meters and having between 400.000 and 550.000 bodies in 1940, (since jews do not exhume bodies, each tomb actually contained the remains).

The cemetery was already disputed before WW2 as Thessaloniki tried to expand eastwards and the cemetery was hindering this growth. A mass influx of greek christian refugees from Asia Minor had increased Thessaloniki’s population to heights never reached before, forcing the city to expand outside it’s traditional borders. This vast area in the outskirts of Thessaloniki of 1940, (now it lies in it’s very centre), was the perfect place to house the newly-founded Aristotle University of Thessaloniki.

In 1937 the Greek State and the Jewish Community decided together that the Community would grant 30.000 square meters to the University; the University would move the graves found in this area into new cemeteries that would be founded away from the city. The rest of the cemetery, ie the 320.000 sq.mt. remaining, would be closed for new burials and would become a park but no existing tombs would be touched. Despite the agreement, neither the Municipality, nor the Community took any action to implement it and the cemetery continued to work uninterrupted until 1942. At that time a german envoy arrived in the, now occupied, city to plan the deportations of the 55.000 Thessaloniki jews, who would take place in 1943. As a first measure the germans decided to commandeer thousands of Thessaloniki jews into forced labor in the greek provinces of Chalkidiki, Veria and Katerini; there an undisclosed number of them died from malaria and the hardship.

The Jewish Community, highly-wrought, tried to offer ransom to the germans who accepted the idea and asked for 3.5 billion drachma, a huge amount. The german envoy, Max Merten, communicated to the heads of the Community that a deal could be made for 2 billion and the land of the cemeteries; various sources inform us that he was approached by various prominent members of the greek society who were pressuring him into asking the land of the cemetary, (an example is a specific Thessaloniki architect with ties with the german Befehlshaber Baelke Abteilung Militaerwaltung Saloniki-Aegae). The Community refused but finally an agreement was reached for 2.7 billion which would lead to the liberation of the jewish captives and the savior of the cemetery.

After the agreement the danger for the jewish cemetery wasn’t over. On October the 17^th the Governor of Macedonia V.Simonidis sent an letter to the Jewish Community ordering them to cooperate with the Municipality and dismantle the cemetery. It should be stressed that the germans at that point had no further demands from the jews; this action was an initiative of Simonidis that satisfied the demands of far too many thessaloniceans. Greek historian prof.Enepekidis didn’t hesitate to describe Simonidis as being “more german than germans themselves” due to his actions concerning the cemetery, the deportations and the looting of jewish properties that went on. Merten had to play the umpire between the greeks who asked for the complete destruction and the Jewish Community who tried to save it. Merten decided that a part would be given to the University and the rest would remain intact. But, even in the confiscated part, the graves less than 30 years old were to be spared. The testimony of Y.Yacoel, an official of the Jewish Community who participated in the meeting and later perished in the Holocaust, offers is indicative: a greek official from the Technical Department kept pressuring the germans to deny even some months of delay by saying that the Community tries to buy time hoping that the “English will come to save them”.

Finally the Municipality, by it’s own initiative, on the December of 1942 sent 500 workers to dismantle it and within two weeks as many as half a million tombs were destroyed; neither the graves less than 30yrs old were spared, nor time for the transfer of the bones was allowed to the general public contrary to the german decisions. Only a few families managed to transfer the remains of their beloved ones into the new cemeteries and the community managed to transfer some important rabbis. But even these graves were desecrated afterwards; local habitants destroyed them, after the deportations, hoping to find mythical jewish treasures that they fantasized that the jews had buried. The marble tombstones were so many that the price of marble in the local market plummeted at an all-record low as sources tell us. As far as how the whole process took place in Thessaloniki, the US consul in Istanbul said: “Recently buried dead were thrown to the dogs.”.

This was the only important jewish cemetery in all of Europe to be completely destroyed during WW2 since, even at the heart of Nazi Germany, cemeteries survived. Even in Warsaw, where the whole Ghetto was reduced to ashes, the famous local cemetery with 150.000 graves and 10.000 sq. mt. survived intact. Also the decision to expand the university in the midst of a raging war, while the greek population starved seems untimely to the casual observer, (unless one takes into account that probably the University wanted to alter the status quo while it still had the chance). These two facts, coupled with the fact that even the germans had not agreed to the complete destruction, render highly improbable the interpretation that the cemetery was destroyed by the Nazis; who we already have seen had absolutely no interest for the dead jews. Needless to say that without their approval nothing would have happened; but it is foolish not to recognize that Simonidis and the Municipality were the key players taking initiatives that hardly one can account to simply following orders. The germans were only too happy to oblige the local population, (Y.Yacoel informs us that some christians committees visited Merten to thank him for taking care of the jewish cemetery), but if it wasn’t for the greek authorities nothing would have happened. We can conclusively say that the main driving force was the need for new space to house the New Thessaloniki, greed by local contractors and a virulent form of nationalism, endemic in Thessaloniki of that time, that tried to make “disappear” all non christian-greek elements of the city and often evolved into open racism.

Three months afterwards, on the 15^th of March 1943, the first 2.800 were deported in cattle wagons to the extermination camp of Auswitch/Birkenau. As Molho said in the final chapter of the 1970 edition of “In Memoriam”:

“Before heading to their own extermination, the Jews from Thessaloniki, witnessed the annihilation even of their own dead”.

The Jewish Cemetery of Thessaloniki – part 2

-> «Part 1 – The Destruction» can be found here.

Part2 – After the War

Until this point we witnessed the events leading to the destruction of the cemetery. Some argue that we simply deal with a hateful initiative, facilitated by the WW2 conditions. But when referring to this story people usually limit themselves to 1943, the year when the destruction happened. Even limiting the time frame, the responsibilities of the Municipality of Thessaloniki and the General Governor of Macedonia, are simply concealed. One can argue many hours on the length of the german involvement and many more can argue that «this way goes the war». But what cannot be explained and what cannot be justified is the shameful conduct after the war.

The last convoy for Auswitch left Thessaloniki on 10/8/1943 with the last 1.800 jews; Thessaloniki was officially judenfrei. The Greek State swiftly acknowledged the mutated status quo. The Finance Ministry on October 14, 1943 issued an order to seize the entire Jewish Cemetery on the grounds that it had been deserted by its owners. (!!!) This settled once and for all the propriety of the land; if the jews had perished, why shouldn’t one profit from their dead? After WW2 the Greek State in 1946 issued a decree that allowed jews who had returned from the extermination camps to collect the gravestones; of course no mention was made to restitute the graves to the ones who had survived. A decimated Jewish Community, where more than 90% of its members was ashes and only 2.000 had survived, lacked the economic means and the people to take advantage of it; the looting continued. After the war no mention was ever made to restitute the land and even worse there was and is imposed a complete silence over this matter. Attempts, decades later, to contact the University to agree on some kind of commemoration failed again and again and there is a strange silence in greek academic circles over this matter.

The bones of most of the half million Thessaloniceans still lay there. I talked to friends who attended the University in Thessaloniki in the ’60 and ‘70s; they told me stories of how during construction works, bones were found constantly. In one case the workers presumed that probably they were bones of dogs and were marveled on how big these dogs should have been (since human bones are much longer of those of dogs). Other testimonies talk of bones found & discarded, during construction of sewages.

The grave stones were used in construction works of privates, military works, a swimming pool for the german occupying forces, churches or even as new tombstones. In a visit to Thessaloniki in the early ‘90s, I saw myself jewish grave stones used in the courtyard of a church in the suburb of Panorama. I still can’t understand how the local priest accepted looting from the dead while in theory he should be the first one to understand how pure evil this act was.

Today tenths of thousands of young persons are enrolled in the University. They laugh, they fall in love but not even one of them knows that they’re still surrounded by the ghosts of our families. The University avoids all talk on this subject, since it knows that it is morally and legally compromised, both for accepting the land and failing to speak afterwards. The Jewish Community stays silent, since if it ever spoke the racist hawks would claim that this is done only to claim financial recompensation!

So what needs to be done? Certainly not only a commemorative plate which everyone would forget the next day, in my eyes this would seem a further insult. This should only serve as the starting point of a far longer path. The University should accept it’s origins and try by itself to perpetuate the memory of those whose graves has violated. If a grave is a place where the living can come and mourn the ones who left, a way to honor their memory, then the University should become the house of such initiatives. It is unacceptable and insulting that 64 years later there is nothing to remind of our families while their bones still lay there; to have young students protest about jews controlling the world or being behind 9/11, while they sip their coffee on top of the people whose voice still reechoes in our memories! Nice way of controlling the world! Again I feel the need to stress that this isn’t about returning any land or any kind of monetary compensation – only a virulent antisemite would claim this, as to portray jews obsessed with money. This is only about respect about the dead who still lay down there.

After the war the Aristotle University chose to continue building on top of the dead. The Greek Government chose to accept the looting of the land afterwards. The society of Thessaloniki chose to keep using the tombstones without any moral indignation. The University after building its new campus chose to refuse putting a commemorative plaque and chooses today to keep a shameful silence. Even its students today ignore where they lay upon and are happy to attack the jews, whose graves helped building their fine university.

These choices constitute today the second desecration of the dead who still lay there. Even the ones disagreeing on the responsibility of the Thessaloniki Municipality and the Macedonia Governorship conveniently omit referring to the acts of the free Greek State after the war. And if one thinks that it was the war who brought out the worst side of the people, then the choices after the war show that this side had no need of the war to flourish. We may not be able to choose our past or change it, but we can certainly shape the future. The choices Thessaloniki made and makes after the war validated the conduct of it’s leaders during the war and unquestionably compromise it’s moral standing. Each new generation after the war has the same chance as the generations before it had: to deny and forget or to join the dead in their grief for their stolen homes.

The dead may have lost their homes but they still lay down there; hopefully one day the city will decide to listen to their deafening silence.

-> « Part 3 – Photos after the Holocaust« can be found here, there you can also comment.

The Jewish cemetery of Thessaloniki – part 3

-> Part 1 – The Destruction can be found here.

-> Part 2 – After the War can be found here.

Part 3 – Photos after the Holocaust

Here I included some photos concerning the Jewish cemetery of Thessaloniki and its fate today. The ones deriving from books I kindly ask not to have them reproduced elsewhere since I’m not certain about the copyright. For all pictures you may click on them to get better resolutions. I also included a small bibliography for those interested reading more, plus a couple of interesting links.

• This is a screenshot I took with GoogleMaps. I used the maps I already had to draw a line of where the cemetery stood and what lies above it today. The drawing is approximative of course but I plan on improving it in the future. The names you see are in greek and 80% of them are the names of the university schools which lay there. Among them is the AHEPA hospital, the Medical School, the Dental School and others.

It’s borders today according to the site of the Jewish Museum of Thessaloniki are:

The vast proportions of this necropolis can still be traced. The western limit extended along the flank of the PAOK soccer stadium and the eastern limit followed approximately Pavlos Melas Street. The northern limit lay within the entire campus of the present day University of Thessaloniki, including an orphanage and a number of adjacent buildings and military barracks. The southern limit ended in the neighborhood known as Saranda Ekklisies (Forty Churches) and a collection of private dwellings. Along its entire length it was divided by a fairly wide path that had been created by Ottoman soldiers in the 19th century

• A map of the cemetery before the war, with the buildings that the University planned on building if the land was to be confiscated. One can see that the exact size of the cemetery was total 357.796 square meters.

• Broken tombstones and bones to the mercy of dogs after the War. Unfortunately only a few gravestones survived and one can see them in the Jewish Museum of Thessaloniki and in the new jewish cemetery.

.

.

• Various gravestones deriving from the Jewish Cemetery, in the courtyard of St.Demetrious Church; the main church of Thessaloniki dedicated to its patron saint. Some of these were used for reconstruction works of the temple.

.

• A map of the prewar Thessaloniki Jewish Community. With yellow one can see the cemetery while the map below is portraying the Thessaloniki of 1960’s. Using this map one can pinpoint exactly the borders of the Jewish Cemetery, in relation to Thessaloniki today.

A thick red line indicates the christian cemetery of Evangelistrias, immediatelly adjacent to the jewish one. This cemetery was founded in the ’20s and its removal was never asked by the University or the City itself. It still survives today surrounded amidst the town and with the University a few meters away.

Bibliography :

• M.Mazower – Salonica,City of Ghosts/Θεσσαλονίκη,Πολη των φαντασματων – (exists both in greek and english)

An excelent book which covers briefly how the cemetery was destroyed and has some valuable information on its fate after WW2.

• Γιομτωβ Γιακοελ, (επιμελεια Φ.Αμπατζοπουλου) – Απομνημονευματα 1941/1943 – εκδ.Παρατηρητης 1993

A prominent member of the Jewish Community who took part in the negotiations with the greeks and the germans and comments the events. The book is extremely interesting because it was written in 1943 and contains the thoughts and climate of the period untouched by later knowledge of the events, since Y.Yacoel died in Auschwitz in 1944. As he said: “The hurried manner and the excessive zeal shown by the Greek authorities make it obvious that it wasn’t only out of motives aimed at the city’s beautification that they were moved to dismantle the Jewish monuments so quickly.”

• In Memoriam – J.Nehama,M.Molho – 1974

A monumental work dedicated to the extermination of the Community of Salonica; its third volume is dedicated to the fate of the cemetary. In addition to giving us its history thoughout the centuries, it also gives us a detailed account of how and who destroyed the cemetary. M.Molho was also a prominent member of the Community and had participated first hand in the talks. The pictures in black and white derive from there.

• Π. Ενεπεκίδη – Οι διωγμοί των Εβραίων εν Ελλάδι 1941/1944 – Εκδ.Παπαζήση 1969

A book which tries, very approximately, to describe the Holocaust of the greek jews. It isn’t by all complete and completely ignores the matter of the jewish necropolis while it over emphasizes greek achievements. Still, even by such an enthusiast, the conduct of the greek authorities of Thessaloniki leaves a bitter aftertaste.

• Haggadah – JCT 1970

The traditional book for Passover contains also some interesting information about the Community before the war. That is the source for the last picture.

Links :

The Jewish Museum of Thessaloniki. It houses a small collection of gravestones that survived, plus it has some valuable information material. Click on The Jews of Thessaloniki -> Necropolis to get a brief story of the cemetery plus some more photos. [English-Greek]

Gravestones everywhere. A post in the AgitProp blog which tells us of the author’s experiences with tombstones in modern Salonica. The first one was in the Aristotle University campus, near the Biology Department and the second one was near the suburb of Panorama. There you can also see a photo that the author took of a gravestone incorporated in a modern building today. Take the time to visit the rest of his blog since it often houses articles of ladino interest. [Greek]

Invisible Revisited. A series of posts by DeviousDiva that host the academic paper by Laquer and Hesse «Bodies Visible and Invisible». A major source of information which deals extensively with the historical context of the destruction and the german policy towards the cemeteries throughout Europe. A must-read for anyone wishing to learn more about the subject.