The term Ahnassath Orehim, (alternative transliterations of the original Hebrew term “הכנס אורחים” include Ahknasat Orechim/achnasat orchim/achnasas orchim/hachnusas orchoim), refers to a central tenet of Jewish faith which commands every Jew to provide shelter for travelers and strangers. In accordance, Jewish communities offered to needy travelers an organized service to provide food and/or accommodation. Sometimes this is a separate organization, other times it is an ad hoc service. Indicative organizations in the 30’s can be found from the ashkenazi Biellorussia (1) to sephardic Rhodes. (2)
Until now we had no knowledge of a similar organization in Thessaloniki in the late ’30s. Still, a piece of paper from the part of the Archives of the Jewish Community of Thessaloniki currently held at Moscow can provide an insight, while at the same time furnishing an example of how they can be useful.
In this paper one can read in french: “Ahnassath Orehim. Communaute Israelite Thessaloniki”. It includes a list of families from diverse countries which passed through Salonica and registered with the aforementioned organization on the 31st of August 1940. The vast majority were from war-torn Poland but the catalogue includes families from Germany, Slovakia, Hungary, Romania, Denmark, Italy, Turkey, Palestine, Argentina, Lithuania plus 3 Greek families arriving from Trieste en route to Constanza. Everyone arrived from the italian port of Trieste, with the exception of 5 people from Hungary which arrived from Belgrade. Almost all head towards Istambul or directly to Palestine.
From these 310 arrivals, 49 still await visas on August, 31st 1940. The salonican committee of Ahnassath Orehim was financially in charge for 205 of them for a total 1061 days and at a cost of 280.715 drachmas. This seems to contradict the fact that the majority of them appear to be part of the middle/upper class; 43 are industrialists, 50 intellectuals, 154 merchants and 63 from other professions.
We do know that Salonica was used as a transit post for refugees, both Jews and not Jews, eg from Poland.(3) Still, we do not have an idea of the numbers – even with this document we do not know whether this is the work of a single month or perhaps the first 8 months of 1940. Still, it documents how foreign Jewish nationals were passing through and how some of them remained for lack of visa. It would not be illogical to assume that some of these – or future arrivals – would be trapped in Salonica as Greece would enter the war 3 months later.
We also do not know why this document was redacted in French and in such not typical bureaucratic fashion. The working languages of the Jewish Community were JudeoSpanish, (Ladino) primarily and Greek. Could this be some kind of pamphlet addressed to Jewish organizations abroad requesting assistance to cope with this influx of transiting refugees?
Although this document raises more questions than answers, it serves as an indication of what the archives can offer. With a single paper we learn of a new organization in Thessaloniki, we document the influx of refugees which necessarily are among the middle/upper classes who can afford the costs of escaping, we learn of previously undocumented Jews in the local population whose exact number still remains elusive, while at the same time providing an answer on the appearance of foreign Jews appear in various lists.
Let’s hope one day to get a glimpse on the rest of the folder 140.
———————-
1. Cholawsky Salom, “The Jews of Bielorussia during WW2”, p.XX
2. Pacificci Ricardo, “Notizie sulla vita degli Ebrei di Rodi”, La Rassegna Mensile di Israel seconda serie, Vol. 8, No. 1/2 (Maggio-Giugno 1933), pp. 60-77 3. Williamson David, “Poland Betrayed”, p.141
The history of Thessaloniki, (Salonica/Saloniki), is the history of the Jews and a small example of this can be seen in the travails of the main hall of the Workers Center of Thessaloniki (EKT) named after Avraham Benaroya. Who was Benaroya ? He is the grandfather of the modern greek workers movement by being the main personality behind the Federacion, the first socialist organization created in ottoman Salonica in 1909. When Salonica became part of the Greek State during the Balcan Wars he played a pivotal role in the incorporation of the Federacion into a new political formation called SEKE which would later become the Communist Party of Greece.
Abraham Benaroya and his family, most of them exterminated in Auschwitz. On the top left corner his son Lazarus who died as a corporal at the 50th Regiment on 30/1/1941 during the italian invasion of Greece. /source:Jewish Museum of Thessaloniki
Still Benaroya would later fall victim to political machinations and be ousted although maintaining his political legacy intact. His son Lazarus died as a corporal in the Greek Army fighting the invading Italians in 1941 and Benaroya would loose a major part of his family in Auschwitz although he managed to survive and try to re-create Jewish life in post-WW2 Greece. When this proved impossible he immigrated to Israel while keeping strong ties with Greece though articles and letters.
Still when the Workers Center of Thessaloniki, (a 2nd level organization coordinating all of the syndicates of the city), tried to be named after its illustrious founder it faced major opposition by two different actors; one was traditional antisemitic elements and the second one was the Communist Party which ill-tolerated its jewish roots. As a compromise it was proposed – and accepted – to have the main conference hall named «Avraham Benaroya Hall».
That hall is now often used by various organizations when they need to hold general assemblies. In that hall Dimitrios Tsermenidis/Δημήτρης Τσερμενίδης, president of the Union of Public Transportation Workers of Thessaloniki (ΣΕΟΑΣΘ) uttered the phrase in the beginning of the article. He said many other things like «Jews are responsible for crucifying Christ», «This hall has the name Benaroya because God made a mistake by creating Jews», «Unfortunately Hitler did not complete his work».
In another moment it would have been just another manifestation of why Greece is the most antisemitic country in Europe with a neonazi party consistently ranking 3rd on national elections. But what makes this case unique is that it was brought to light thanks to the vehement condemnation by other organizations present. A faction called «Anatropi» condemned the words, (another faction called DAS refused to publicly condemn although privately distanced itself). The organization of the stockholders of the Public Transportation Organization «Alexander the Great» unequivocally condemned the president of the workers in an excellent announcement, (here is the text in Greek; I think they deserve a like or a comment on their Facebook page).
The incident was first reported by internet portal Voria here and was picked up by popular newszine Lifo in which Aris Dimokidis remarked how pathetic it is to hear such nonsense at casual meeting over urban transportation. The Central Board of Jewish Communities issued a stern condemnation. Also Against Antisemitism blog here.
This incident is of minor importance. I personally have heard such stuff so many times that I don’t even register them. But what is different is the fact that _some_ of his co-workers decided that hate is not them – that verbally advocating killing Jews is not something to be tolerated. This is something that is not self-evident; in the past such stuff would be tolerated and certainly not publicly denounced. Of course we are still a far cry from normality; if he had said that the Germans made a mistake by letting the Greeks survive the war or that Kemal Ataturk should have exterminated the Greeks he would have been forced to resign immediately. It is a personal failing of the Union of the Workers who choose to continue to be represented by such an antisemitic racist.
Still, while others became enraged while reading the news I could not but be amazed by these public statements from his detractors. Kol ha kavod Salonica that is changing, kol ha kavod…
Οι βανδαλισμοί εβραϊκών μνημείων και οι απειλές εναντίων Εβραίων αποτελούν ένα συχνό φαινόμενο και σε αυτό το ιστολόγιο έχω επιλέξει να αναφέρω μόνο τα σημαντικότερα περιστατικά. Ακριβώς για αυτό το λόγο το πρώτο βανδαλισμό του Μνημείου του Ολοκαυτώματος στην Θεσσαλονίκη που συνέβη πριν ένα μήνα, την Παρασκευή 17η Ιουνίου, δεν τον ανέφερα γιατί ο βανδαλισμός εβραϊκών στόχων μέσω γκραφίτι αποτελεί μια μόνιμη κατάσταση οπότε επιλέγω να αναφέρω μόνο τις περιπτώσεις που ξεχωρίζουν ή που είναι ιδιαίτερα απειλητικές.
Ο πρώτος βανδαλισμός της 17/6/11 είχε την ιδιαιτερότητα οτι δεν έγινε από κάποια νεοναζιστική ομάδα, όπως αναφέρθηκε λανθασμένα, αλλά από χριστιανούς αντισημίτες που εξίσωσαν το Άστρο του Δαυίδ με την ναζιστική σβάστικα, αρνήθηκαν το Ολοκαύτωμα γράφοντας οτι είναι «Ψέματα» και θεώρησαν οτι οι Σοβιετικοί Εβραίοι έσφαξαν εκατομμύρια χριστιανούς στην Ρωσία (!), (σημειολογικά ενδιαφέρον οτι τα μισά ήταν στα Αγγλικά, αποδεικνύοντας οτι οι έλληνες αντισημίτες φρονούν τους Ελληνες Εβραίους τόσο ξένους ώστε νοιώθουν την ανάγκη να χρησιμοποιήσουν μια κοινή ξένη γλώσσα για να επικοινωνήσουν). Παρόλα αυτά το γεγονός οτι βρέθηκε κάποιος αντισημίτης με ένα μαρκαδόρο, δεν κίνησε ιδιαίτερα το ενδιαφέρον μου.
πρώτος βανδαλισμός 17/6/11 - πηγή:ΚΙΣ
δεύτερος βανδαλισμός 16/7/11 - πηγή:ΙΚΘ
Το προηγούμενο Σάββατο όμως είχαμε ένα σημαντικότερο γεγονός στο οποίο δεν δόθηκε η πρέπουσα σημασία: το απόγευμα του Σαββάτου 16/7/11 ένας Ελληνας Χριστιανός προσπάθησε να βανδαλίσει το Μνημείο για δεύτερη φορά γράφοντας «Σιωνιστές=Δολοφόνοι» και εξισώνοντας το άστρο του Δαυίδ με την σβάστικα. Εκείνη την στιγμή όμως ήταν παρούσα μια ομάδα Γάλλων Εβραίων τουριστών που αντέδρασε, λογομάχησαν και ήρθαν στα χέρια. Τελικό αποτέλεσμα υπήρξε η επέμβαση της Αστυνομίας και η σύλληψη του δράστη.
Από δικαστικές πηγές, (h/t L.), μαθαίνω οτι παραπέμφθηκε στο Αυτόφωρο και τελευταίες πληροφορίες τον αναφέρουν ως «ιδιόρρυθμο» – προβλέπω μέχρι την δίκη να διαρρεύσουν και άλλες πληροφορίες περί μειωμένου καταλογισμού λόγω ψυχικών διαταραχών, εντίμου βίου, με κοινωνική προσφορά και άλλα παρόμοια ελαφρυντικά – ίσως να χρειαστεί να του κόψουμε και επίδομα, άλλωστε εναντίον των σιωνιστών ήταν.
δεύτερος βανδαλισμός 16/7/11 - πηγή:ΙΚΘ
Το παρόν περιστατικό αποτελεί το πρώτο περιστατικό σωματικής αντισημιτικής βίας που σημειώνεται τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα ή τουλάχιστον το πρώτο που αναφέρεται επίσημα μιας και υπάρχουν ανεπίσημες μαρτυρίες για πρόσφατες παρενοχλήσεις στο μετρό της Αθήνας ανθρώπων που φορούσαν το άστρο του Δαυίδ, όπως και τον ξυλοδαρμό ενός Ισραηλινού στην Κω από Αλβανούς μετανάστες το 2007. Είναι προφανές οτι είναι μεμονωμένο περιστατικό, αλλά ταυτόχρονα εντάσσεται πλήρως στο κλίμα αυξανόμενης ποσότητας και της ποιότητας του αντισημιτισμού στην Ελλάδα. Επίσης αξίζει επισήμανση η διαπίστωση οτι μόλις η εβραϊκή παρουσία έγινε περισσότερο εμφανής – μαθαίνω οτι χιλιάδες ευρωπαίοι Εβραίοι και Ισραηλινοί βρίσκονται ως τουρίστες στη πόλη – είχαμε την άμεση εμφάνιση περιστατικών.
Σεβόμενος τη στάση της ΙΚΘ, πιστεύω οτι αντί να τονίζουν την αυτονόητη ανάγκη τιμωρίας του δράστη από τα αναξιόπιστα ελληνικά δικαστήρια και την λήψη μέτρων προστασίας του Μνημείου, πιστεύω οτι θα έπρεπε να ζητήσουν την καθιέρωση επίσκεψης στο Εβραϊκό Μουσείο κάθε Δημοτικού και Γυμνασίου της πόλης, που στην συντριπτική τους πλειοψηφεία αγνοούν το ιστορικό σαλονικιώτικο χρέος για την καταπολέμηση του αντισημιτισμού και διατήρηση της εβραϊκής τους κληρονομιάς. Για τους φοιτητές δε προτείνω κάτι, αυτοί έτσι και αλλιώς φοιτούν σε ένα ανοικτό εβραϊκό αρχαιολογικό πάρκο ακόμα και αν δε το ξέρουν.
Vandalism of Jewish monuments and threats against Jews is a common phenomenon and in this blog I have chosen to mention only the most important events. That is the reason why the first vandalism of the Holocaust Monument of Salonica a month ago, on Friday June the 17th, went by unreported because vandalism through the use of antisemitic graffiti is a permanent situation so I feel the need to present only the cases which are particular or especially threatening.
The first vandalism of 17/6/11 had the particularity that it was not done by some neonazi group, as erroneously reported, but by christian antisemites who equated the Star of David to the nazi swastika, denied the Holocaust writing «Lies» and also writing that Soviet Jews had murdered million of Christians in Russia, (semiotically interesting is the fact that half was written in English demonstrating the fact that greek antisemites consider Greek Jews so foreign that they feel the need to use a common foreign language to communicate with them). Still, the fact that an antisemite was found with a pen and the will to spill hatred, did not really thrill me.
the first vandalism 17/6/11 - source: CJB
second vandalism 16/7/11 - source:JCT
But last Saturday we had a more important event which was not addressed with the proper attention: on Saturday afternoon July the 16th a Greek Christian attempted to vandalize the monument for a second time by writing «Zionists=Murderers» and again equating the Star of David with the swastika. But at that moment a group of French Jewish tourists was present, argued with him and clashed quite violently. The final outcome was the intervention of the Police and the arrest of the perpetrator.
From judiciary sources, (h/t L.), I learn that he was indicted and will face trial during the week; the latest information say that he is «eccentric». I predict that until the final trial takes place we’ll hear more attenuating circumstances like of his diminished capacity due to a mental condition, a white penal record, social presence etc; maybe we’ll even have to issue a small subvention, after all he was against the zionists
second vandalism 16/7/11 - source:JCT
This incident is the first event of physical antisemitic violence taking place in Greece the past years or at least the first being officially reported since there are unofficial testimonies of recent harassments in the Athens subway of passengers wearing Star of Davids and the beating of an israeli on the greek island of Kos in 2007. It is obvious that this is an isolated event but contemporaneously an example of the growing, in quantity and quality, greek antisemitism. It is also worth noting that as soon as Jewish presence has become more prominent – I am told that currently thousands of european Jews and Israelis find themselves as tourists in the city – we have had the immediate rise in incidents.
While respecting the stance of the Jewish Community of Salonica, I believe that instead of emphasizing the need for the punishment of the perpetrator by the unreliable greek courts and for more measures of protection, they should ask for the institution of visits of all Elementary and High Schools of the city, which by large completely ignore the salonican historical debt to fight antisemitism and preserve Jewish history. For college students I wouldn’t like to propose anything since they already attend an open archeological jewish museum, even if they don’t know it.
ιερόδουλες στην περιοχή Ρεζί Βαρδάρ το 1917 * / με άσπρη φορεσιά ζουάβος (;)
Την λέξη «μασεμέχα» την είχα ακουστά, κυρίως μέσω λαογραφικών εργασιών, μόνο ως ιστορική αναφορά αλλά στο φετεινό Σέντερ είχα την ευκαιρία να την ακούσω ξανά από μια κυρία αναφερόμενη σε μια φίλη της, όχι εξαιρετικά πιστή στον οικογενειακό βωμό. Η συγκεκριμένη λέξη είναι μέρος της αργκό των σεφαραδιτών της Ελλάδας και πιστεύω οτι αξίζει τον κόπο να εξετάσουμε την ιστορία της ως μια περίπτωση κοινωνικού ρατσισμού, αλλά και ενδεικτική της διαχρονικής μοίρας των μεταναστών μιας και μου θυμίζει έντονα την ιστορία της λέξης «παστρικιά».
Η προέλευση της εντοπίζεται στα τέλη του 19ου αιώνα όταν τα συνεχιζόμενα πογκρομ στην Ανατολική Ευρώπη ώθησαν εκατομμύρια Εβραίους να μεταναστεύσουν στις ΗΠΑ, στην Δυτική Ευρώπη αλλά και αρκετές χιλιάδες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και κυρίως στην Θεσσαλονίκη και Παλαιστίνη που ήταν τα κέντρα του Εβραϊσμού της Ανατολής.
Όπως έχουμε ξαναπεί τα επαγγέλματα της θάλασσας ήταν αποκλειστικά εβραϊκά και το λιμάνι ακολουθούσε τα εβραϊκά ωράρια και έκλεινε το Σαμπάτ/Σάββατο. Οπότε όταν αυτές οι καραβιές εξαθλιωμένων εβραίων έφταναν στο λιμάνι, μπορεί να συναντούσαν ομόθρησκους τους αλλά αδυνατούσαν να συνομιλήσουν μαζί τους λόγω της γλώσσας – οι μεν ήξεραν γίντις/γερμανοεβραϊκά και οι δε λαντίνο/ισπανοεβραϊκά. Μόνη κοινή γλώσσα ήταν λίγα, όχι παραπάνω από μερικές λέξεις, αρχαία εβραϊκά που ήξεραν οπότε συνήθως ρωτούσαν: Μα σεμ σελάχ ;/Μα σεμέχα ;/? מה השם שלך ή κάτι παρόμοιο που σημαίνει «Ποιό είναι το όνομα σου ;» .
Εβραίοι ψαράδες και μαουνιέρηδες
Γυρνώντας οι ψαράδες και οι χαμάληδες σπίτια τους πληροφορούσαν οτι άλλη μια καραβιά από μασεμέχας, παραφθορά αυτής της ερώτησης στα εβραϊκά, είχε φτάσει εκείνη την ημέρα. Ετσι αυτή η λέξη έφτασε να χαρακτηρίζει το σύνολο των Ασκεναζίτων τα τέλη του 19ου αιώνα, αν και παρέμενε στην σφαίρα της αργκό με ελαφρά υποτιμητική έκφανση, ενώ τα γίντις ονομάζονταν μασεμέσκο δηλαδή ακαταλαβίστικα.
Οι νέοι αυτοί πρόσφυγες όμως αντιμετώπισαν τα ίδια προβλήματα που αντιμετωπίζουν και οι έλληνες πρόσφυγες που θα έφταναν μισό αιώνα μετά: αδυναμία προσαρμογής, προβληματικές αρχές υποδοχής και κοινωνικό ρατσισμό. Οφείλουμε βέβαια να αναγνωρίσουμε οτι τότε η έννοια του κράτους πρόνοιας δεν υπήρχε και οι κοινοτικοί εβραϊκοί θεσμοί, αν και ανεπαρκείς, αποτελούσαν ότι πιο προηγμένο είχε να προσφέρει η Οθωμανική Αυτοκρατορία της εποχής. Προβλέποντας αυτά τα προβλήματα η Εβραϊκή Κοινότητα φροντίζει στην αρχή να μοιράσει τόσο είδη πρώτης ανάγκης αλλά κυρίως να φροντίσει την εγκατάσταση τους σε διάφορα μέρη της πόλης ώστε να προσαρμοστούν ευκολότερα αποφεύγοντας την γκετοποίηση και μαθαίνοντας την γλώσσα της πόλης. Δυστυχώς όμως η πυρκαγιά του 1890 έπαιξε σημαντικό ρόλο στην διακοπή αυτών των προσπαθειών μιας και πλεον ολόκληρη η πόλη χρειάζονταν άμεση βοήθεια.
ιερόδουλες στην περιοχή Ρεζί Βαρδάρ το 1917 *
Με την πάροδο των ετών ενώ οι ασκενάζι πρόσφυγες κατάφεραν να ενταχθούν στην κοινωνία της πόλης, η λέξη «μασεμέχα» διατηρήθηκε αν και στο τέλος εκφυλίστηκε ώστε στην Θεσσαλονίκη των επόμενων δεκαετιών του 20ου αίωνα να σημαίνει τον φτωχό και ταλαιπωρημένο άνθρωπο. Αυτή είναι και η ερμηνεία που δίνει ο Ι.Νεχαμά στο Ισπανοεβραϊκό-Γαλλικό σαλονικιώτικο λεξικό του αλλά μια μικρή προσωπική έρευνα μιλάει για μια επιπλέον ερμηνεία που ο Νεχαμά, ίσως από σεμνοτυφία, αποφεύγει να αναφέρει.
Αναμενόμενα μέρος των γυναικών προσφύγων αναγκάζονταν να καταφύγει στην πορνεία για να επιβιώσει, (το οτι η Θεσσαλονίκη ήταν εβραϊκή πόλη σημαίνει οτι και οι εκδιδόμενες γυναίκες αλλά και τα δίκτυα διακίνησης τους ήταν εβραϊκά) και από την στιγμή που η πλεον οικονομική πηγή νέων γυναικών ήταν οι μάζες της ανατολικής Ευρώπης η ασκενάζι προέλευση ταυτίσθηκε με την πορνεία. Η προκατάληψη ήταν τέτοια που όταν ένας από τους «πατριάρχες» του σύγχρονου Ισραήλ Νταβίντ Μπεν Γκουριόνεπισκέφθηκε την Θεσσαλονίκη το 1911 για να πάρει το πτυχίο Νομικής αλλά και να καταλάβει το πώς μια σύγχρονη εβραϊκή πόλη μπορεί να συγκροτηθεί, αντιμετώπισε προβλήματα όχι μόνο ως σιωνιστής ή ως αρνούμενος να μάθει ισπανικά, αλλά και ως ασκενάζι και άρα ύποπτος για εμπόριο λευκής σαρκός.
Ετσι ο όρος «μασεμέχα» διατηρήθηκε όχι μόνο ως ενδεικτικό ανθρώπου φτωχού και ταλαιπωρημένου αλλά κατέληξε σε κάποια στιγμή να σημαίνει την εκδιδόμενη γυναίκα σεφαραδίτισσα ή ασκεναζίτισσα. Η υπόθεση μου είναι οτι η ταύτιση μασεμέχα και ιερόδουλων οφείλεται στην ασκενάζι καταγωγή λόγω των συνθηκών που περιέγραψα και όχι στον χαρακτηρισμό τους ως ταλαίπωρες γυναίκες, αλλά μπορεί και να ξεκίνησε με την πρώτη ερμηνεία και να κατέληξε στην δεύτερη καθώς εξελίσσονταν ο ίδιος ο όρος. Δυστυχώς αυτή η ερμηνεία βασίζεται στις σύγχρονες μαρτυρίες 2 μόνο ισπανόφωνων γυναικών της εποχής και δεν έχω την δυνατότητα επιβεβαίωσης στις εβραϊκές σατιρικές εφημερίδες της Παρασκευής που πιθανότατα να ανέφεραν τον όρο. Πάντως από ότι φαίνεται συνεχίζει να είναι ένας ζωντανός όρος που εξελίσσεται και έχει καταλήξει να χαρακτηρίζει, τουλάχιστον για την φίλη μου, τις άπιστες γυναίκες στην Ελλάδα του 21ου δείχνοντας οτι το παρελθόν μας ίσως να μην είναι τόσο χαμένο όσο φοβόμασταν. :-)
*οι φωτογραφίες προέρχονται από το «Ζαφείρης Χρ., Παπατζήκας Αρ., Εν Θεσσαλονίκη 1900-1960, εκδ. Εξάντας» μέσω του Παιδαγωγικού Εργαστηρίου του ΑΠΘ.
** μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα παράλληλη ιστορία για την εβραϊκή πορνεία στην Αργεντινή με Εβραίες από την Ανατολική Ευρώπη εδώ.
prostitutes in the Regie Vardar Quarter in 1917 * / zouave with the white uniform (?)
I knew of the term «masemeja» (j as in echad) mainly through folkloristic testimonies but in this year’s Sedder I had the occasion of hearing it again by a friend of mine who was referring to a less-than-faithful wife. The specific word is part of the greek sephardic slang vocabulary and I think that a small post on its origin is worth the effort given it’s value not only as indicative of social racism and timeless fate of refugees but also because of the similarities it shares with the greek word «pastrikia«.
Its origin can be traced in the end of the 19th century and to the continuing pogroms in Eastern Europe which forced millions of Jews to emigrate to the USA, Western Europe but also several thousands to the Ottoman Empire and mainly to Salonica and Palestine which constituted the centers of Eastern Jewry.
As we’ve said before the professions of the sea were almost exclusively held by Jews and the Port followed the jewish timetable closing for the Sabbath. So when these shiploads of poor refugees arrived they may have had the opportunity to meet fellow Jews but they could not speak to them since the first spoke Yiddish and the latter Ladino. Their only means of communication were some, few words, of Hebrew so they usually asked: «Ma shem selach?/Ma shemecha?/? מה השם שלך « or something similar which means «What is your name ?» .
Jewish fishermen and roarmen
Returning to their homes, the fishermen and the hamals informed that another shipload of masemejas,a corruption of this question in Hebrew, had arrived. So a time arrived that the totality of the Ashkenazim in the 19th century were defined as such, albeit the word remaining slang and with a derogatory meaning while masemesko meant unintelligible gibberish ie yidish.
These new refugees faced the same problems as the Greek refugees that arrived half a century later: problems in adjusting, problematic reception by the authorities and social racism. We must admit that at that era the notion of a welfare state did not exist and the jewish communal institutions, albeit inadequate, were the most advanced in the Ottoman Empire. Anticipating such problems the Jewish Community in the beginning supplied the refugees with means of first necessity but the main focus of its efforts was settling them in various parts of the city in order to blend in with the population, learn the language used in Salonica and avoid the creation of a degraded ashkenazi ghetto. Unfortunately the fire of 1890 halted these efforts since the entire city was in need of assistance.
prostitutes in the Regie Vardar Quarter in 1917 *
The end result was that while ashkenazi refugees managed to integrate in the society of the city, the term «masemeja» survived although it ended up in becoming during the next decades of the 20th century Salonica a synonym for a poor and wretched man. This is the definition and etymology that J.Nehama presents in his French-DjudeoEspaniol salonican dictionary but some personal research has led me to believe that there is another definition that Nehama, perhaps out of victorian sense of decency, failed to mention.
Faced with such problems it is to be expected that a large number of women was forced to resort to prostitution to survive, (Salonica being a jewish city means that the prostitutes but also their traffickers were Jews) and since the cheapest supply of women was Eastern Europe the ashkenazi origin was identified with prostitution. The prejudice was such that when one of the «patriarchs» of modern Israel David Ben Gurionvisited the city in 1911 to obtain a law degree and see how a modern jewish city could function, he encountered problems not only as a Zionist or for refusing to learn Ladino but also as an ashkenazi ergo suspect for women trafficking.
So the term masemeja was maintained not only as a synonym for a poor man but at some point ended up defining all prostitutes, sephardic or ashkenazi. My hypothesis is that the identification of masemeja with prostitution is linked with the ashkenazi origin for the reasons mentioned above and not because of the destitute nature of these women, although it could have began with the first interpretation and ended up with the second as the term evolved. Unfortunately this is mere guesswork since I am basing myself to the contemporary testimonies of two ladino-speaking women of that era and cannot be confirmed from published sources, namely the jewish satirical newspapers of Friday which probably would have mentioned the term. Still it appears to be alive as a term and have evolved into being used, or at least used by my friend, for the unfaithful wives in 21st century Greece showing that our past may not be all lost as feared. :-)
*the photographs come from «Ζαφείρης Χρ., Παπατζήκας Αρ., Εν Θεσσαλονίκη 1900-1960, εκδ. Εξάντας» through the Pedagogic Workshop of the A.U.Th.
** an extremely interesting parallel story about Jewish prostitution in Argentina of Eastern European Jewish women can be found here.
Γρυλε Καλησπερα 1ον ο Παμπλο πρωτη φορα εστειλε την μπαλα στα μνηματα στο προπερσινο παιχνιδι με τον Βαζελο μετα την αποβολη του απο τον κασιδα επειτα απο το δολοφονικο τακλιν του σιμαο. πηγή
βουλευτές έτοιμοι για όλα προκειμένου να εξυπηρετήσουν συμφέροντα ή να συγκεντρώσουν τα φώτα της τηλεόρασης, ηγέτες, που ο ένας το έχει ρίξει στον ακτιβισμό, ο άλλος προτιμά την εξαφάνιση, ο τρίτος προκαλεί τρικυμία στο ποτήρι και η τέταρτη έχει αποφασίσει να πετάει τη μπάλα στα μνήματα για να μην ενοχλήσει την κυβέρνηση πηγή
τοπογραφικό Δήμου Θεσσαλονίκης/πηγή:In Memoriam
Αυτά τα δύο σύγχρονα παραδείγματα αποτελούν μια ενδιαφέρουσα περίπτωση επιβίωσης της εβραϊκής μνήμης στο λεξιλόγιο της σύγχρονης Θεσσαλονίκης παρά το γεγονός οτι τα μνήματα στα οποία αναφέρονται υπάρχουν μόνο κάτω από τα κτίρια της σύγχρονης πανεπιστημιούπολης και οι ταφόπλακες παρά φαντάσματα που διαφαίνονται μόνο σε γωνίες της σύγχρονης πόλης ως οικοδομικά υλικά σε σπίτια, εκκλησίες και πλατείες.
Αντιγράφοντας από ένα εξαιρετικό λήμμα του slang.gr, (δικαιούμαι ελπίζω μιας και μια από τις φωτογραφίες του λήμματος είναι δική μου) :
1. τη μπάλα στα μνήματα
Κραυγή της ποδοσφαιρικής κερκίδας (και της αλάνας) με ρίζες στη Θεσσαλονίκη του μεσοπολέμου και των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων.
Λέγεται κυρίως ως προτροπή προς παίκτη της δικιάς μας ομάδας να διώξει τη μπάλα όσο πιο μακριά μπορεί – εκτός αγωνιστικού χώρου ή και εκτός γηπέδου, αν είναι δυνατόν – με σκοπό είτε να αποσοβηθεί ο άμεσος κίνδυνος να φάμε γκολ είτε, συνηθέστερα, να κερδηθεί χρόνος και να κρατήσουμε το προβάδισμα στο σκορ ή να διαφυλάξουμε το βαθμό της ισοπαλίας.
Λέγεται, σπανιότερα, και ως σχόλιο όταν ένα άτεχνο σουτ στέλνει τη μπάλα απελπιστικά άουτ.
Εκτός ποδοσφαίρου, η φράση χρησιμοποιείται περιορισμένα, νομίζω, κυρίως ως παρότρυνση για κωλυσιεργία.
H "Χολέρα" πριν μετατραπεί σε γήπεδο του ΠΑΟΚ
Η προέλευση της φράσης «έστειλε την μπάλα στα μνήματα» σχετίζεται με την γειτονία των 2 κυριότερων γηπέδων της πόλης, (του Ηρακλή και του ΠΑΟΚ), με το εβραϊκό νεκροταφείο της πόλης – τότε το μεγαλύτερο εβραϊκό νεκροταφείο του κόσμου έκτασης 350 στρεμμάτων με 350.000 σωρούς. Το γήπεδο του Ηρακλή βρίσκονταν παράλληλα με την σημερινή οδό Εθνικής Αμύνης και βόρεια της Σχολής Μεκτεμπί Ινταντιέ, γνωστής σήμερα ως «Παλαιά Φιλοσοφική», στον χώρο της σημερινής Πλατείας Χημείου – είχε παραχωρηθεί στον Ηρακλή το 1915 μετά την επίταξη του δικού του γηπέδου από την ελληνική Στρατιωτική Διοίκηση. Το γήπεδο του ΠΑΟΚ βρίσκονταν πίσω από το κτίριο του Ασύλου του Παιδιού, παράλληλα με μια διαγώνια τότε Εγνατία στο χώρο περίπου της Θεολογικής Σχολής. Ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια είναι το γεγονός οτι το γήπεδο του ΠΑΟΚ είχε κτιστεί μερικώς πάνω από ένα κομμάτι του νεκροταφείου που ονομάζονταν Χολέρα και στο οποίο είχαν θαφτεί οι εβραίοι θύματα της επιδημίας χολέρας του 1911/1913 – ξεκίνησε, δε να χρησιμοποιείται το 1928.
Έχοντας υπόψιν αυτή την γειτονία δεν είναι δύσκολο κανείς να φανταστεί οτι η φράση «στέλνω την μπάλα στα μνήματα» είχε απλά κυριολεκτική σημασία στην προπολεμική αλλά και μεταπολεμική Θεσσαλονίκη !
Ο χάρτης στην αρχή του άρθρου αποτελεί μεγέθυνση τοπογραφικού πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στον οποίο απεικονίζονται στην κάτω αριστερή γωνία το Κτίριο του Ασύλου του Παιδιού, βορειότερα το κτίριο του Πανεπιστημίου να εφάπτεται το γήπεδο του Ηρακλή και ανατολικά το γήπεδο του ΠΑΟΚ. Τα κτίρια που εμφανίζονται εντός του νεκροταφείου δεν υπάρχουν αφού οι τάφοι συνεχίζουν να υφίστανται εκείνη την εποχή, αλλά απεικονίζουν την σχεδιαζόμενη μελλοντική επέκταση του Αριστοτελείου – εδώ για την πλήρη εικόνα με ενδιαφέρουσα ανάλυση του ιδιοκτησιακού καθεστώτος της περιοχής.
Στα αριστερά μπορούμε να δούμε μια αεροφωτογραφία του 1938, (πηγή Κτηματολόγιο μέσω του λευκώματος για τον Γ.Σ.Μακαμπή του κ.Ζάικου), στην οποία φαίνεται η βορειοανατολική Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών. Οι σημειώσεις είναι δικές μου και αφορούν τα σημαντικότερα κτίσματα του 1938 – επιτρέπουν τον προσανατολισμό στην σημερινή Θεσσαλονίκη – μπορείτε να κλικάρετε για την εικόνα σε πλήρη μεγέθυνση.
πηγή: Δήμος Θεσσαλονίκης
Μια καλύτερη εικόνα εχουμε με αυτή την έγχρωμη φωτογραφία, όπου βλέπουμε την Θεσσαλονίκη από μια σπάνια γωνία, (μάλλον από τα λατομεία του Αγίου Παύλου μέρος των οποίων διακρίνουμε στο κάτω μέρος της φωτογραφίας). Αριστερά διακρίνεται η οθωμανική Σχολή Μεκτεμπί Ινταντιέ/Παλαιά Φιλοσοφική, ενώ δεξιά το γήπεδο του Ηρακλή/Πλατεία Χημείου. Κεντρικά το τζαμί Χορτατζή Εφέντη/Ροτόντα της οποίας ο μιναρές είναι ο μόνος που ξέφυγε της υποχρεωτικής κατεδάφισης των μιναρέδων της πόλης. Στα δεξιά το σύμπλεγμα της οθωμανικής Σχολής Έφιππου Χωροφυλακής/Νοσοκομείο Γεννηματάς. Μεταξύ της χαράδρας των λατομείων και του γηπέδου του Ηρακλή βρίσκεται το δυτικό μέρος του νεκροταφείου και διακρίνουμε μερικές δεκάδες σύγχρονων τάφων, κρίνοντας από την τεχνοτροπία που είναι αυτή της κατασκευής με τούβλα και μαρμάρινης πλάκας που υιοθετείται τον 18ο αιώνα και συνεχίζεται να χρησιμοποιείται σχεδόν απαράλλακτη μέχρι σήμερα. Αν και η φωτογραφία πρέπει να λήφθηκε μεταξύ 1915 και 1917, (μετά την δημιουργία του γηπέδου και πριν την Πυρκαγιά του 1917), δεν απέχει πολύ από το πώς θα έμοιαζε η περιοχή τις επόμενες δεκαετίες – προσέξτε επίσης τα πολεμικά πλοία στον κόλπο του Θερμαϊκού.
Όσο για την πατρότητα της φράσης συνεχίζουμε με το λήμμα του slang.gr:
Σε ό,τι αφορά την προέλευση της φράσης, την βρίσκουμε σε μια ενδιαφέρουσα τομή της ποδοσφαιρικής και της εθνοτικής γεωγραφίας της Θεσσαλονίκης.
Μέχρι τα τέλη του ’50, τα γήπεδα του ΠΑΟΚ και του Ηρακλή γειτόνευαν. Το γήπεδο του ΠΑΟΚ, από το 1930 μέχρι το 1959 που εγκαινιάσθηκε η Τούμπα, βρισκόταν στο λεγόμενο Συντριβάνι, πλάι στην έκθεση και εκεί που σήμερα είναι η Θεολογική Σχολή του ΑΠΘ. Το γήπεδο του Ηρακλή ήταν 500 μέτρα πιο πάνω, εκεί που σήμερα είναι η πλατεία του Χημείου. Τώρα, ανάμεσα στα δυο γήπεδα ήταν το νεκροταφείο της Ισραηλιτικής Κοινότητας, γνωστό στους Θεσσαλονικείς ως τα «Εβραίικα Μνήματα», ΒΔ από το γήπεδο του ΠΑΟΚ και ΝΑ από το γήπεδο του Ηρακλή. Ε, και όταν ένας παίκτης έστελνε τη μπάλα έξω από το γήπεδο, είτε το ένα είτε το άλλο γήπεδο, λέγανε οι φίλαθλοι – κατ’ απόλυτη κυριολεξία – ότι έστειλε τη μπάλα στα μνήματα. Ο παππούς μου, ο οποίος ήταν Παοξής, ορκιζόταν, βέβαια, ότι η πατρότητα της φράσης ανήκε στους Ηρακλειδείς φιλάθλους. Κατά τον παππού μου, οι παίκτες του Ηρακλή τις εποχές εκείνες ήταν τέτοιοι ξυλοκόποι που το βασικό τους gameplan ήταν να στέλνουν τη μπάλα στα μνήματα.
Διακρίνεται η Φιλοσοφική μπροστά με εκατοντάδες ταφόπλακες διάσπαρτες - αριστερά το γήπεδο του Ηρακλή (;)/πηγή: Γιαντ Βασέμ
Δεν έχει πολλά να προσθέσω πέρα μαρτυριών οτι στους τοίχους των γηπέδων τότε τοποθετούσαν σπασμένα γυαλιά ώστε να αποτρέπουν τους θεατές που ήθελαν να αποφύγουν την πληρωμή του εισιτηρίου, οπότε προσπαθούσαν να δουν έστω και κάτι ανεβασμένοι πάνω σε τάφους που ήταν ψηλοί λόγω κάποιου μνημείου ή στα γιαπιά του ΑΠΘ αργότερα. Περισσότερα για τα δύο αυτά γήπεδα μπορεί κάποιος να διαβάσει σε πολλά κείμενα των Αναστασιάδη/Χεκίμογλου όπως το «Η χαμένη γοητεία των γηπέδων» του Γ.Αναστασιάδη εδώ. Η ιστορία του χώρου σύμφωνα με την οπτική του Αριστοτελείου εδώ.
Σταδιακά αυτή η περιοχή μετατράπηκε σε μια κακόφημη περιοχή γεμάτη από μαρμάρινες ταφόπλακες μαζεμένες σε ντάνες έτοιμες να χρησιμοποιηθούν σε οικοδομικές εργασίες, από ανοιγμένους τάφους είτε για τον κρυμμένο χρυσό των εβραίων είτε για τον χρυσό των δοντιών τους και από ιερόδουλες που ικανοποιούσαν την πελατεία τους δίπλα από τα ξυπόλητα παιδάκια του διπλανού προσφυγικού συνοικισμού της Αγίας Φωτεινής όπως περιγράφει ο σαλονικιός συγγραφέας Αντώνης Σουρούνης εδώ. Αλλά αυτές οι ιστορίες αποτελούν υλικό για μια άλλη ανάρτηση.
Θα κλείσω όμως με μια φωτογραφία, (πάλι από το λεύκωμα του κ.Ζάικου), που είναι ιστορική για πολλούς λόγους. Δείχνει την αθλητική παρέλαση που πραγματοποιήθηκε το 1945 εορτάζοντας την απελευθέρωση, στο γήπεδο του Ηρακλή. Αναμενόμενη η συμμετοχή της παλαιότερης ομάδας της πόλης: του Γυμναστικού Συλλόγου Μακαμπή με σημαιοφόρο τον πανελλήνιο πρωταθλητή πυγμαχίας Ντίνο Ουζιέλ. Η φωτογραφία δείχνει και την μορφή του γηπέδου λίγο πριν δώσει την θέση του στην Πλατεία Χημείου, ενώ από πίσω φαίνονται οι τζαμπατζήδες θεατές ανεβασμένοι στο γιαπί της Φυσικομαθηματικής που είχε αρχίσει να χτίζεται πριν τον πόλεμο.
Cricket hello, first Pablo sent for the first time the ball to the graves in the game with Panathinaikos two years ago[…] source
[…] has decided to send the ball to the graves as not to disturb the goverment source
τοπογραφικό Δήμου Θεσσαλονίκης/πηγή:In Memoriam
These two examples constitute an interesting example on the survival of Jewish memory in the vocabulary of contemporary Thessaloniki despite the fact that the graves that they’re referring to are burried underneath the campus of the University and its tombstones are but phantoms to be seen in corners of today’s city as building material in houses, churches and squares.
Copying from the excellent laymans’ entry at slang.gr, (I hope that there is no problem since they already use a photograph of mine in the entry) :
1. the ball to the graves
Cry of the football crowd with roots in interwar and early post-war Salonica.
It is said as a exhortation to a player of our team to send the ball as far as possible – outside the boundaries or even the field if possible as to remove any danger of an immediate goal or, more often, to buy time and keep the lead or to preserve the tie.
It is said also more sparingly as a comment when a crude shoot misses its target by a couple of miles.
Outside the football field the phrase has limited use, mainly as an exhortation to stall.
"Cholera" before becoming the PAOK field
The origin of the phrase «to send the ball to the graves» is related to the vicinity of the two main athletic fields of the city, (of Iraklis and PAOK), with the Jewish cemetery; then the largest cemetery in the world with 350.000 bodies over 350 sq.mt. The field of Iraklis was parallel to today Ethnikis Aminis Str and to the north of the Mektebi Idadiye School known today as Palia Filosofiki, in the area of what today is Chimiou Square.; it was assigned to Iraklis SC after his original field was seized by the greek Military Authorities in 1915. The field of PAOK was next to the Asylo tu Pediu Organizations, parallel to a then diagonal Egnatia Str in the area of what today is the Faculty of Theology. An interesting detail is the fact that the PAOK field was built partially on the part of the jewish cemetery called Cholera where the victims of the cholera plagues of 1911/1913 were buried; it began being used in 1928.
Having that in mind it’s not hard to imagine that the phrase «send the ball to the graves» has a quite literal meaning in inter-war and post-war Salonica !
The image in the beginning of the article is a enhancement of the topographic map drawn before WW2 and it shows on the bottom left corner the Asylo tou Pediou building, to the north the University building adjacent to the field of Iraklis more to the north, while to the east is the PAOK field. The buildings shown inside the cemetery do not exist since the graves still stand, but depict the plans for the expansion of the Aristotle University – click here for the full map with an interesting analysis over the ownership of the plots.
To the left one can see an aerial photograph of 1938, (the source is Ktimatologio through the Maccabi SC album by prof.Zaikos), where one can see the north-east Salonica extra-muros. The notes are mine and depict the most important buildings of 1938 and allow the orientation in modern Salonica – one can click the image to see it in full scale.
source: Municipality of Salonica
A better picture one can have with this color photograph where one can see Salonica from a rather rare angle, (most likely the Agios Pavlos Quarry, part of which we see in the picture on the bottom part). On the left one can see the ottoman Mektebi Idadiye School/Palea Filosofiki, while to the right the field of Iraklis SC/Chimiou Sq. Centrally one see the Hortadji Efendi Mosque/Rotunda whose minaret is the only one who survived the forceful demolition of all Salonican minarets. To the right one sees the complex of the ottoman Mounted Gendarmerie School/Genimatas Hospital. Between the ravine and the Iraklis field the western part of the cemetery is visible with modern graves judging from the brick/marble plaque style adopted in the 18th century and is still used today with only minor variations. Although the photograph must have been taken between 1915 and 1917, (between the assignment of the field to Iraklis in 1917 and the Great Fire of 1917), the area must have looked very similar to this in the following decades; also note the battleships in the Thermaikos Gulf.
As far as the inventor of the phrase we continue with slang.gr:
As far as the origin of the phrase, it is found in an interesting cross section of the football and nationality geography of Thessaloniki.
Until the end of the 50’s, the Iraklis and PAOK fields were neighbors. The PAOK field from 1930 until 1959 when Toumba Stadium was inaugurated, it was found in Sindrivani, next to the International Fair where the Faculty of Theology lies today. The field of Iraklis was 500mt to the north where Chimiou Sq is today. In between those two fields was the cemetery of the Israelite Community known to the Salonicans as Evreika Mnimata/Jewish Graves SW from the PAOK field and SE from the Iraklis one. So, when a player sent the ball outside the field, either one or the other, the fans would literally say that he sent the ball to the graves. My grandfather who was a PAOK fan swore that the Iraklis fans coined the phrase because their players were so terrible that their main gameplan was to send the ball to the graves.
The Palia Filosofiki is visible among hundred of broken gravestones - on the left the Iraklis field (?)/ source: Yad Vashem
I can not add more, other than testimonies that the walls of the fields were filled with broken glass as to deny the freeloaders from evading the ticket, so those tried either to climb upon graves tall enough because of some monument or to the buildings of the University who were being built. More on these two fields one can read in greek in many texts by Anastasiadis/Hekimoglu like «The lost charm of the fields» by Y.Anastasiadis here. The history of the area according the Aristotle University’s perspective in greek here.
Gradually this area became an ill-reputed area full of stacked tombstones ready to be used in constructions, with open graves in order to find the jewish gold or the golden fillings of jewish sculls and with prostitutes which served their clientele next to barefoot wandering children from the refugee/settler borough of Agia Fotini as salonican writer Antonis Sourounis describes here. But this story is part of another post.
I will end with a photograph, (again through prof.Zaikos album), which is historic for many reasons. It shows an athletic parade in 1945 celebrating the Liberation, in the field of Iraklis. As expected the oldest club of the city, Maccabi SC is also parading with the greek boxing champion Dino Ouziel as his flag bearer. The photograph not only shows the appearance of the stadium from within before giving way to the Chimiou Square but also the freeloaders mentioned before on top of the Physics/Math Faculty building which had started to be built before the war.
Και θα πεις στον γιό σου εκείνη την ημέρα, λέγοντας: Είναι εξαιτίας αυτού που ο Κύριος έκανε για μένα όταν βγήκα έξω από την Αίγυπτο.
Αύριο, (Δευτέρα 18 Απριλίου), το βράδυ σε κάθε εβραϊκό σπίτι στην Ελλάδα θα μαζευτεί η οικογένεια, φίλοι και συγγενείς για να γιορτάσουν το Πέσσαχ, την εβραϊκή γιορτή κατά την οποία θυμόμαστε την έξοδο από την Αίγυπτο. Το τελετουργικό δείπνο που θα ακολουθήσει ονομάζεται Σέντερ του Πέσσαχ και κατά την διάρκεια του διαβάζουμε την ιστορία της Εξόδου από το βιβλίο που ονομάζεται Αγκαδά του Πέσσαχ.
Αντιγράφοντας από την ιστοσελίδα διδασκαλίας του Γιαντ Βασέμ στα ελληνικά:
«Πέσσαχ (εβραϊκό Πάσχα) Είναι μια από τις τρεις προσκυνηματικές εορτές που αναφέρονται στην Τορά. Το όνομα της γιορτής προέρχεται από μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει «προσπερνώ» και παραπέμπει στη χειρότερη από τις δέκα πληγές του Φαραώ, τη θανάτωση όλων των πρωτότοκων αρσενικών παιδιών. Ο θεός «προσπέρασε» τα σπίτια των γιών του Ισραήλ, σώζοντάς τους από την πληγή που χτύπησε τα σπίτια των αιγυπτίων. Το Πέσσαχ εορτάζεται τον εβραϊκό μήνα Νισσάν (που συμπίπτει με τα τέλη Μαρτίου, αρχές Απριλίου) σε ανάμνηση της απελευθέρωσης του εβραϊκού έθνους από τη σκαβιά στην Αίγυπτο. Την παραμονή του Πέσσαχ, στο σπίτι γίνεται μια ειδική τελετή, που ονομάζεται Σέντερ και σημαίνει «σειρά» στα εβραϊκά. Κατά τη διάρκεια του Σέδερ διαβάζεται η Αγκαδά, ένα κείμενο που αφηγείται την ιστορία της εξόδου από την Αίγυπτο και συνοδεύεται από τραγούδια και τελετουργικές πράξεις που σκοπό έχουν να θυμίσουν τα γεγονότα της Εξόδου. Ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία του Σέδερ είναι το εορταστικό τραπέζι, με φαγητά που έχουν συμβολικό νόημα. Το Πέσσαχ διαρκεί επτά ημέρες, κατά τις οποίες απαγορεύεται η κατανάλωση ψωμιού. Αντί για ψωμί, τις μέρες του Πέσσαχ τρώνε Ματσά, δηλαδή άζυμο άρτο, από ζυμάρι που δε φούσκωσε. Αυτό γίνεται σε ανάμνηση της βιασύνης με την οποία οι εβραίοι έφυγαν από την Αίγυπτο, που ήταν τόση, ώστε δεν είχαν χρόνο να αφήσουν το ψωμί να φουσκώσει. Το Πέσσαχ είναι επίσης η γιορτή της άνοιξης. Αυτή την εποχή το κριθάρι είναι έτοιμο για θερισμό στη Γη του Ισραήλ. Κατά την εποχή του Ναού (ο Ναός βρισκόταν στην Ιερουσαλήμ και ήταν το θρησκευτικό και τελετουργικό κέντρο του έθνους του Ισραήλ από τον δέκατο αιώνα π.Χ. ως τον πρώτο αιώνα μ.Χ.), οι Ισραηλίτες έφερναν στο ναό κριθάρι από την πρώτη σοδειά.»
Το 1954 ενώ η πλειοψηφία των επιζώντων από τα στρατόπεδα ακόμα ζούσε σε παραπήγματα και η εβραϊκή Θεσσαλονίκη καταστρέφονταν με γοργούς ρυθμούς, ζητήθηκε η συνδρομή επιφανών Σαλονικιών ώστε να εκδοθεί μια Αγκαδά ως μέρος της προσπάθειας επιστροφής σε μια φυσιολογική εβραϊκή ζωή. Αποτέλεσμα είναι η σαλονικιώτικη Αγκαδά του 1955 που τυπώθηκε κάτω από δύσκολες συνθήκες στο τυπογραφείο «Γκατένιο» του Λεών Χάγουελ στην Θεσσαλονίκη. Η παράδοση των σαλονικιώτικων Αγκαντότ είναι από τις πλεον μακρές στον εβραϊκό χώρο και ξεκινάει από την πρώτη Αγκαδά στα λαντίνο το 1567 που τυπώθηκε στα εβραϊκά τυπογραφεία της πόλης και συνεχίζει με διάσημες εκδόσεις που φτάνουν μέχρι την «αριστερή» Αγκαδά του 1935.
Η γλώσσα της έκδοσης του 1955 ακολουθεί τις εξελίξεις και τυπώνεται με το εβραϊκό κείμενο, την μετάφραση στα ισπανοεβραϊκά και την μετάφραση στα ελληνικά – ακριβώς για αυτό η Αγκαδά μπορεί να διαβαστεί ξεφυλίζοντας από τα δεξιά προς τα αριστερά σύμφωνα με την ελληνική γραφή, όσο και από τα αριστερά προς τα δεξιά ακολουθώντας την εβραϊκή γραφή – οι κηλίδες κρασιού είναι από ατυχήματα κατά την διάρκεια του Σέντερ στο σπίτι μου. :-)
Σκοπός μου είναι να ανέβουν και οι εκδόσεις της ΙΚΘ του 1970, του Ασσέρ Μωυσή, η πρόσφατη εξαιρετική της ΙΚΑ και διάφορες από την ελληνική ομογένεια στο εξωτερικό.
Σας αφήνω με μια πραγματικά υπέροχη εκδοχή του γνωστού τραγουδιού Un Cavretico, (γνωστό και ως Had Gadia), το οποίο είδαμε και εδώ. Στην συγκεκριμένη ακολουθεί τους μη-ελληνικούς σεφαραδίτικους στίχους μιας και στην Ελλάδα λέμε por dos az bari αντί για το por dos levanim, (ευχαριστώ τον Ιακώβ Σ. που μου το προώθησε).
Χαγκ Πέσσαχ σαμέαχ βε κασσέρ / Χαρούμενη γιορτή και καλό Πέσσαχ σε όλους, αυτούς κοντά αλλά κυρίως σε εσένα μακρυά
ח וְהִגַּדְתָּ לְבִנְךָ, בַּיּוֹם הַהוּא לֵאמֹר: בַּעֲבוּר זֶה, עָשָׂה יְהוָה לִי, בְּצֵאתִי, מִמִּצְרָיִם. 8 And thou shalt tell thy son in that day, saying: It is because of that which the LORD did for me when I came forth out of Egypt.
Tomorrow, (Monday the 18th), night in every Jewish home in Greece families, friends and relatives will gather to celebrate Pessah, the jewish holiday in which we remember the Exodus from Egypt. The ritual dinner that follows is called Sedder of Pessah and during which we read the story of the Exodus from the book called Haggadah of Pessah.
Copying from the Jewish Virtual Library:
«Pessah, (jewish Passover) based on the Hebrew root meaning “pass over”. The holiday is also referred to as Chag he-Aviv (the Spring Festival), Chag ha-Matzoth (the Festival of Matzahs), and Zeman Herutenu (the Time of Our Freedom).
Probably the most significant observance related to Passover involves the removal of chametz from our homes. This commemorates the fact that the Jews leaving Egypt were in a hurry, and did not have time to let their bread rise. It is also a symbolic way of removing the “puffiness” (arrogance, pride) from our souls.
The grain product we eat during Passover is called matzah. Matzah is unleavened bread, made simply from flour and water and cooked very quickly. This is the bread that the Jews made for their flight from Egypt.
On the first night of Passover (first two nights for traditional Jews outside Israel), we have a special family meal filled with ritual to remind us of the significance of the holiday. This meal is called a seder, from a Hebrew root word meaning “order.” It is the same root from which we derive the word “siddur” (prayer book). There is a specific set of information that must be covered in a specific order. This is the seder.
In 1954 while the majority of the survivors still lived in sacks and the jewish Salonica was being destroyed at a fast pace, it was asked that prominent Saloniklis contribute towards the printing of a Haggadah as part of an effort to return to a normal Jewish life. The result was the 1955 salonican Haggadah printed under tremendous hardships in the «Gattegno» printery by Leon Hagouel. The tradition behind the salonican Haggadot goes back to 1567 with the first ladino Haggadah printed in the salonican presses and reaching to the «leftist» 1935 Haggadah.
The 1955 edition follows the evolution of the language having besides the Hebrew text, the DjudeoEspanyol version and the Greek version; that’s why the Haggadah can be read both from right to left following the greek text and from left to right following the hebrew text – the wine stains are from accidents during the Sedder in my home. :-)
My purpose is to digitize also the 1970 edition by the Salonica Community, the Asher Moisis edition, the recent excellent work by the Athens Community and others from the greek diaspora abroad.
I leave you with a great version of the famous song Un Cavretico, (known also as Had Gadia), which we saw here. In this particular piece it follows the non-greek sephardic lyrics since in Greece we use to say por dos az bari instead of por dos levanim, (I thank Iacov S. for forwarding it to me).
Hag Pessah sameah ve kasher / A merry holiday to all and a good Pessah, to those near but mainly to you far away
Το ρακί είναι ανάμεσα στα 4 φαγητά που χαρακτηρίζουν τους σεφαραδίτες της Ελλάδας, τα άλλα τρία είναι τα αυγά χαμινάδος, τα διάφορα μπουρέκια και οι pepitas (σπόρια από ηλιοτρόπια ή πεπόνια).
Ειδικότερα οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ήταν γνωστοί όχι μόνο για την αυξημένη κατανάλωση ρακιού αλλά και για το εξαιρετικής ποιότητας ρακί που παρήγαγαν. Το μέγεθος της σαλονικιώτικης παραγωγής ήταν τέτοιο που η Encyclopedia Brittanica στην έκδοση του 1911 φρόντιζε να το επισημάνει στο κομμάτι του σχετικού άρθρου για τα κύρια προϊόντα της πόλης λέγοντας «The spirit called mastic or raki is largely produced». Αυτό η πραγματικότητα οδήγησε στην εδραίωση της λαϊκής πεποίθησης στην Θεσσαλονίκη οτι το ρακί και το ούζο ήταν εβραϊκής προέλευσης.
(αριστερά βλέπετε την πρώτη φωτογραφία της ελληνικής Θεσσαλονίκης το 1912 με την είσοδο του ελλ.στρατού – στα αριστερά η Ζυθοποιία «Όλυμπος» των Αλλατίνι/Μιζραχή/Φερνάντεζ που επιζεί ως σήμερα ως Συγκρότημα Φιξ στην δυτική είσοδο της πόλης)
Το ρακί Χαχάμ Ναχμίας
Η εβραϊκή οικογένεια η Ναχμίας καταγόταν από την Μαγιόρκα. Όταν ήρθε στην Θεσσαλονίκη μαζί με τους άλλους Σεφαρδίμ έφερε μαζί της και τα καζάνια με τα οποία κατασκεύαζε στην Ισπανία το ορεκτικό ποτό, που οι τούρκοι ονόμαζαν ρακί. Οι τούρκοι δεν έπιναν κρασί, γιατί το απαγορεύει το Κοράνιο. Αλλά το ιερό βιβλίο δεν έλεγε τίποτα για το ρακί, κι έτσι οι τούρκοι ήταν μεγάλοι ρακιτζήδες.
Αυτή η φήμη ήταν το αποτέλεσμα της πιο διάσημης «ετικέτας», αυτής του Χαχάμ Ναχμία, που παρήγαγε το πιο εκλεκτό ρακί της πόλης. Η ποτοποία Χαχάμ Ναχμίας βρίσκονταν επί της οδού Κομνηνών, μεταξύ Τσιμισκή και Βασιλέως Ηρακλείου (η πρώην οδός Χαχάμ Ματαλών), ενώ ιδρυτής εμφανίζεται ο Ραβίνος Μεϊρ γιος του Ραβίνου Ιακώβ Μπεν Ναχμία (Rav Me’ir ben Rav Ya’akov ben Nachmias). Ο Μεϊρ Ναχμίας στην νεότητα του υπήρξε έμπορος και εμπνευστής της ιδιαίτερης συνταγής του ρακιού Χαχάμ Ναχμίας, ενώ αργότερα εγκατάλειψε την διαχείριση της επιχείρησης για γίνει ραβίνος και μάλιστα φτάσει στο συμβούλιο της Αρχιραβινείας Θεσσαλονίκης.
Διαφήμιση της Ρακής Χαχάμ Ναχμία στα λαντίνο, γαλλικά, τουρκικά και ελληνικά στην Θεσσαλονίκη του 1900/πηγή: Μ.Μόλχο
Η φήμη της ετικέτας Χαχάμ Ναχμίας φαίνεται και από τους ομοιοκατάληκτους στίχουςενός δημοφιλούς σατιρικού σεφαραδίτικου τραγουδιού για τον γάμο, που μεταφράζω στα ελληνικά εδώ: «Αν ο πατέρας σου δε μου δώσει 1500 liras θα σε ανταλλάξω με ρακί φτιαγμένο από τον Nahmias«.
H λέξη ρακί μάλιστα πολλές φορές παραλείπονταν αφού η λέξη Ναχμίας ήταν συνώνυμη με το καλό ρακί. Η A.M.Arbelaez διασώζει την μαρτυρία παλιών σαλονικιών που συχνά έλεγαν «Menachem dame un Nachmia».
Αξίζει να σημειωθεί οτι η φήμη του ρακιού ήταν τέτοια που μέχρι και ένα άλλο διάσημο τέκνο της πόλης συνδέεται μαζί του: ο Μουσταφά Κεμάλ Πασάς, γνωστός και ως Κεμάλ Ατατούρκ ήταν διάσημος για τις ποσότητες από ρακί που κατανάλωνε. Διάφορες πηγές τον συνδέουν είτε με το ρακί Ναχμίας, είτε με το «ρακάδικο του Ναχμία«.
Το ρακί στην καθημερινή ζωή
Σαλονικιά φιάλη για ρακί του Σαμπάτ/πηγή:Εβρ. Μουσείο Θεσσαλ.
Είδαμε ήδη στην ανάρτηση για τη γιορτή της Σιμχά Τορά οτι οι Εβραίοι δεν δίσταζαν να καταναλώνουν σημαντικές ποσότητες από ρακί αλλά μήπως αυτή η κατάνυξη περιορίζονταν μόνο στις γιορτινές ημέρες ;
Στο Usos y Costumbres de los Sefardies de Salònica του ραβίνου Μ.Μόλχο διαβάζουμε οτι το ρακί συνόδευε κάθε σημαντικό γεγονός του κύκλου της ζωής όπως τον γάμο αλλά και τις κηδείες. Το γεγονός όμως οτι δεν περιορίζονταν στις σημαντικές στιγμές του εβραϊκού κύκλου της ζωής φαίνεται από αυτό το, μάλλον αστείο, περιστατικό:
Όμως όχι όλοι οι ραβίνοι είχαν το ίδιο ταλέντο [για το κήρυγμα του Σαμπάτ] – μερικοί ήταν στεγνοί και μονότονοι. Γενικώς οι ομιλίες τους κρατούσαν περισσότερο και ήταν περισσότερο φλύαρες. Το ρακί, που είχε καταναλωθεί σε ποσότητες από τους παρευρισκομένους λίγες ώρες νωρίτερα [κατά την διάρκεια του γεύματος του Σαμπάτ], οδηγούσε μερικούς σε έναν ειρηνικό υπνάκο. Ήταν μάλιστα μερικοί που ροχάλιζαν, συνοδεύοντας με αυτόν τον ασυνήθιστο τρόπο τα σχόλια του ομιλητή. Ο επίτροπος της συναγωγής, του οποίου το καθήκον ήταν να περιφέρεται ανάμεσα στα στασίδια με μια καράφα φρέσκο νερό, θα έτρεχε στους ενόχους, θα τους ξυπνούσε μαλακά και θα τους πρόσφερε ένα ποτήρι φρέσκο νερό ώστε να μην τους ντροπιάσει.
Προφανέστατα το ρακί Ναχμίας δεν ήταν το μόνο που καταναλώνονταν. Οι φτωχές εβραϊκές μάζες ήταν ικανοποιημένες με φτηνότερο ρακί, ενώ στις εξαθλιωμένες συνοικίες του Ρεζί Βαρδάρ και της Ραμόνας, στις οποίες έμεναν οι χαμάληδες και οι καπνεργάτες κυρίως, το ρακί συχνά συνοδεύεται από χασίς και στοιχήματα μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του ’30. Ένα γεγονός που καταδεικνύεται ως απαράδεκτο από τις εβραϊκές εφημερίδες της εποχής, οι οποίες στοιχίζονταν μαζί με τις χριστιανικές στην επιβολή ενός αστικού καθωσπρεπισμού.
Ενδεικτικά μπορούμε να θυμηθούμε τις διαφορετικές συντεχνίες των χαμάληδων που συναντήσαμε στην ανάρτηση «Ενα γραμματόσημο για την Θεσσαλονίκη». Οι χαμάληδες αυτών των συντεχνιών προσεύχονταν μαζί, μάζευαν χρήματα για τους άρρωστους και μεταξύ των άλλων μοίραζαν από ένα μπουκάλι ρακί για την εβδομαδιαία κατανάλωση.
Ένα ποτό για τον κάθε σαλονικιό
Μαυροδάφνη κασέρ από τον Ιντο Μπουρλά στην οδό Β.Ουγκώ/πηγή: Εβρ.Μουσείο Θεσσαλ.
Βέβαια δεν πρέπει να νομίσουμε οτι το ρακί ήταν αποκλειστικά το ρόφημα των φτωχών μαζών. Αντίθετα το ρακί ήταν το ποτό κάθε σαλονικιού ανεξαρτήτου τάξεως – το κρασί περιορίζονταν μόνο στις μεγάλες γιορτές. Μόνο μετά το 1920 το κρασί ξεκίνησε να εισέρχεται στο τραπέζι του μεγαλοαστού σαλονικιού και μάλιστα μόνο για να συνοδεύσει το γεύμα, που τελείωνε πάντα με το ρακί.
H παρουσία του στην καθημερινή ζωή αποτυπώνεται και στο κωμικό θεατρικό έργο Los males de la Κolada/Τα κακά της μπουγάδας που παίχτηκε στην Θεσσαλονίκη το 1900. Με αφορμή την μπουγάδα που γίνεται σπίτι ή στέλνεται έξω, απεικονίζεται η καθημερινότητα της εποχής σχολιάζοντας με σατιρικό τρόπο τις διαπροσωπικές και κοινωνικές σχέσεις. Στο έργο κάποια στιγμή έρχεται ο γιατρός για μια κατ’οίκον επίσκεψη και η μητέρα βλέποντας οτι ήρθε η ώρα του φαγητού καλεί την κόρη Λουτσία να καλέσει την υπηρέτρια Σαρίκα να φέρει ένα ποτήρι ρακί στον γιατρό. Ο γιατρός εξηγεί οτι κανονικά προειδοποιεί τους ασθενείς του ενάντια στην κατανάλωση του ρακιού αλλά από ευγένεια πίνει μερικές φορές, οπότε κάνοντας μια πρόποση κατεβάζει όλο το ποτήρι προκαλώντας την οικοδέσποινα να πει, προς τέρψη του κοινού, Ya vas a traer el mundo en un mostacho de raton/θες να κουβαλήσεις τον κόσμο σ΄ένα μουστάκι ποντικού, δηλαδή οτι υπερβάλλεις την βαρύτητα της κατάστασης.
Μια αλλη εβραϊκή ετικέτα:»Ούζο Σαουλίκο» της Ποτοποιίας Σαούλ Γιοσεφάτ στην οδό Εγνατίας 59/πηγή: Εβρ.Μουσείο Θεσσαλ.
Το ρακί έξω από το σπίτι καταναλώνεται στα meyhane, το όνομα με το οποίο ήταν γνωστά τα ρακάδικα στην Θεσσαλονίκη. Τα ρακάδικα αυτά ήταν συνδεδεμένα με την ιστορία της πόλης και μάλιστα η μεγάλη πυρκαγιά του 1890 ξεκίνησε από ένα εβραϊκό ρακάδικο μεταξύ της χριστιανικής συνοικίας Kizlar Manastir (Aγ.Θεοδώρας) και της εβραϊκής Αγκουντά.
Μερικές φορές ένας από τους πελάτες του θα του προσέφερε σαν πρωινό ένα ταράλο [ένα είδος μπισκότου που είχε έρθει με τους ιταλούς εβραίους από την Απουλία έναν αιώνα πριν την άφιξη των σεφαραδιτών] που θα το μούσκευε σε λίγο νερό ή ρακί. Αυτή η σύντομη παύση και το αναζωογονητικό ελαφρύ σνακ, αν και φτωχό, επέτρεπε στον γηραιό δάσκαλο να συνεχίσει το ταξίδι του με μεγαλύτερη ζωντάνια.
Το ρακί στους Σαλονικιούς Εβραίους της Διασποράς
Ζαχαροπλαστεῖον Ἡ Θεσσαλονίκη" στο Τελ Αβίβ/πηγή: alloukiallou.blogspot.com
Οι εβραίοι της Θεσσαλονίκης διατήρησαν την παράδοση της ρακο-κατανάλωσης όπου και αν βρέθηκαν, όπως πχ στο Τελ Αβίβ ή την Νέα Υορκη. Ο Μοσέ Καλντερόν, ισραηλινός με ελληνικές ρίζες , (Φωνή της Ελλάδας/ Παπαδοπούλου), διηγείται την παιδική του ηλικία στην ελληνική συνοικία Φλωρεντίν στο Τελ Αβίβ : «Θυμάμαι, ιδιαίτερα την Παρασκευή, όταν όλοι πήγαιναν στα μπουρεκάδικα (μπουρέκας) και έψηναν στα αρτοπωλεία. Σ’ εκείνες τις εποχές υπήρχαν μικρές ταβέρνες και καφενεία, σαν την Ελλάδα, που δούλευαν ιδιαίτερα τη νύχτα. Κάθονταν οι άνθρωποι κι έπιναν ρακί και ούζο. Ήταν παράδοση, ολόκληρη ιεροτελεστία».
Στην Νέα Υόρκη o Λουής Μενασέ διηγείται την ζωή του μέσα στον ασκεναζίτικο γαλαξία λέγοντας περήφανα: «Οι γονείς τους έπιναν σνάπς, (οτι και αν είναι αυτό) – οι δικοί μου ρακί, φτιαγμένο σε σπίτια και που χυνόνταν από ανώνυμες νταμιτζάνες που παρέδιδαν περιοδικά στον πατέρα μου οι φίλοι του αποστάκτες».
Ενδεικτικό είναι το γεγονός οτι ένα από τα πλέον δημοφιλή τραγούδια σε λαντίνο είναι το La vida do por el raki/Δίνω τη ζωή μου για το ρακί, (ο noga έχει μια πιο εκλεπτυσμένη παραλλαγή εδώ).
Το Ρακί στην αντισημιτική παράδοση
Το ρακί και οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης διατήρησαν την στενή σχέση τους μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Αξίζει να σημειώσουμε έναν καπό στο στρατόπεδο εξόντωσης του Άουσβιτς, (το Άουσβιτς αποτελούνταν από 3 στρατόπεδα), που ήξερε ισπανικά θέλησε με αυτό τον τρόπο να «υποδεχτεί» μερικούς εβραίους της Θεσσαλονίκης που είχαν έρθει από ένα άλλο υποστρατόπεδο: «Ιjos de putanas ! Donde esta la halva y el raki de Saloniki ?» [Πουτάνας γιοί ! Πού είναι ο χαλβάς και το ρακί Θεσσαλονίκης ;]
Βέβαια αν καπό γνώριζε για το διάσημο ρακί Θεσσαλονίκης το 1943, μια άλλη διάσημη φιγούρα φροντίζει να μας πληροφορήσει για τις στενές σχέσεις των εβραίων της Δυτικής και Βόρειας Ελλάδας με το ρακί ήδη από τον 18ο αιώνα. Ο άγιος της Ορθοδοξης Εκκλησίας, ο Αγιος Κοσμάς ο Αιτωλόςαναφέρει στην Δ’Διδαχή:
Σε αυτή την ανάρτηση θέλησα να παρουσιάσω λίγες μόνο αναφορές ενδεικτικές της συμπάθειας των ελληνοεβραίων στο ρακί. Προφανώς το ρακί/ούζο δεν είναι εβραϊκό αλλά μια κοινή αγάπη μεταξύ των μεσογειακών λαών. Είναι από τις αναρτήσεις που χάρηκα περισσότερο μιας και ουσιαστικά έκανα ένα ταξίδι που συμπεριέλαβε ιστορία, φαγητό, γιορτές, θέατρο, μουσική, αγώνες, δουλειά και νόστο για την πρώτη σύγχρονη εβραϊκή πόλη πριν την ίδρυση του Ισραήλ.
Έμπνευση για αυτή υπήρξε μια ανάρτηση του φίλτατου και εξαιρετικού ιστολόγου argos που είναι ενδεικτική των κενών που πρέπει να γεμίσουμε αν και όχι αναγκαστικά αυτά που αναφέρει ο ίδιος. Επίσης μπορεί να με δουλεύει οτι βρίσκω τα πάντα εβραϊκά – αυτή τη φορά δεν φταίω εγώ, την πατρότητα από το ρακί δεν την διεκδικούν οι εβραίοι, αλλά τους αποδίδεται από τους χριστιανούς !
τριβια: καθώς έψαχνα πληροφορίες έπεσα κατά τύχη στα Παξιμαδάκια Ούζου του Σητειακού Μύλου που είναι κασέρ (!). Επίσης η Χαμπάντ μας πληροφορεί οτι το Ούζο Κρίνος και το Ούζο Μίνι είναι εγγυημένα κασέρ. Με άλλα λόγια το ρακί όχι απλά επιτρέπεται, αλλά είναι μιτσβά !
πολλά ευχαριστώ στον μαγιόρ ρισόν για τα πάντα. επίσης στην Ρ.Μόλχο για τις ισπανικές εκφράσεις, Dr.Moshe για ετυμολογία, ΛΣ για τις φωτογραφίες, Tζ.Μπενμαγιόρ για τα σχόλια.
Raki is one of the 4 foods most characteristic of the Greek Jews; the others being the famous haminados eggs, the various borrekas and the pepitas, (sunflower or watermelon toasted seeds).
Especially the Jews of Salonica were famous not only for their increased consumption of raki but also for the high-quality raki the Jewish factories produced. The size of the salonican production was such that Encyclopedia Brittanica’s edition of 1911 places raki among the major products of the city saying «The spirit called mastic or raki is largely produced». A reality which led to the establishment of the idea among Jews, Muslims and Christians that raki and ouzo were of jewish origin.
(on the left you can see the first photograph of a greek Salonica in 1912, with the greek army entering the city; on the left you can see the Brewry «Olympos» of Allatini/Mizrachi/Fernandez ownership that survives to this day as the Fix Complex).
Haham Nahmia’s Raki
The Jewish family Nahmias originated from Mayorca. When it arrived to Thessaloniki with the other sephardim it brought the cauldrons with which it made in Spain this apperitif drink that the turks called raki. The Turks did not drink wine because it was forbidden by the Quran. But the holy book said nothing about raki and thus the Turks were great rakitzides [raki consumers].
This rumor was probably the by-product of the fame that surrounded the most famous brand, the Haham Nahmias which produced the best raki in the city. The distillery Haham Nahmias was on Komninon str, between Tsimiski and Vas.Irakliou (former Haham Matalon str), while its founder appears to be Rav Me’ir ben Rav Ya’akov ben Nachmias. Meir Nahmia during his youth was a merchant and inventor of the Haham Nahmias’ recipe, while later he appears to have abandoned the management to become a full-time rabbi and in fact he later appears in the council of the Arch-Rabbinate of Salonica.
multilingual advertisement of the Haham Nahmia raki in ladino, french, turkish and greek in the Salonica of 1900/source: M.Molho
The fame of the Haham Nahmia brand can be seen in the rhyming verses of a popular satirical song about the wedding dowrywhich I translate: «If your father won’t give me 1500 liras, I will trade you for raki made by Nahmias«.
Often the word raki was skipped since Nahmias was synonym to good quality raki. A.M.Arbelaez brings forward the testimony of old salonicans who said: «Menachem dame un Nachmia ! «.
It is worth noting that the fame of the brand was such that even another famous offspring of the city is linked with it: Mustapha Kemal Pasha, better known as Kemal Ataturk, was famous for the vast quantities of raki he consumed. Various sources link him either to the Nahmia Raki or the«Raki tavern of Nahmia».
Raki in everyday life
Salonican bottle for the raki of the Shabbat/source: Jewish Museum of Salonica
We already saw in the Simha Torah post that Jews did not hesitate to consume significant quantities of raki but could one claim that this was limited only to the holidays ?
In the book Usos y Costumbres de los Sefardies de Salònica of Rabbi M.Molho one reads that raki accompanied every important event like weddings or funerals. But it wasn’t limited to these important moments of the circle of life like we can read this, rather funny, excerpt:
Not all rabbis had the same talent [for the Shabbat prayers] – some were dry and monotonous. Generally speaking their speeches durated more and were more blabby. The raki that was consumed in great quantities a few hours before [during the Shabbat meal] led to a peaceful nap. There were some that even snored. The gabai/caretaker of the synagogue whose duties included walking among the pulpits with a jar of fresh water, would run to the culprits, gently awaken them and offer them a glass of fresh water as not to embarrass them.
Of course the Nahmias’ Raki was not the only one to be consumed. The poorer Jewish masses were satisfied with the cheaper raki, while in the miserable quarters of Rezi Vardar and Ramona in which tobacco workers and hamals [port workers] lived, it was accompanied by hashish consumption and gabbling until even the late 30’s. A fact that was a prominent discussion item in the Jewish newspapers which sided with the younger Christian ones in the enforcement of an bourgeois respectability.
Indicatively one can remember the various port-workers fraternities which we saw in the post «A stamp for Salonica». In the fraternities of these hamals they prayed together, collected money for the sick and distributed a bottle of raki for their weekly consumption.
A drink for all Salonicans
Greek kosher wine of the Mavrodafni variety by Ido Bourla in V.Hugo str
Of course one should not presume that raki was a drink limited to the masses of the poor. On the contrary, raki was the drink for every Salonican, independent of his social class, with wine being limited only to the important holidays. Only after 1920 the wine began appearing on the tables the upper bourgeois and in fact only to accompany the meal which would be concluded always with some raki.
Its presence in daily life can be seen in the theatrical comedy play Los males de la Κolada/The evils of Laundry which was performed in Salonica in 1900. Drawing inspiration from the antics of the laundry which is done at home or sent outside, it depicts everyday life in the city. In the play at some point a doctor is called for a house visit and the mother, seeing that it’s dinner time, sends for her daughter Lucia to tell the servant girl Sarika to fetch a glass of raki for the doctor. The doctor explains that normally he warns against the consumption of raki but drinks, as not to offend. Thus he makes a toast and downs the entire glass with one sip forcing the lady of the house to exclaim to the delight of the audience Ya vas a traer el mundo en un mostacho de raton, ie you are exaggerating the gravity of the situation.
Another Jewish brand:"Ouzo Sauliko" by Saul Yosefat in Egnatias str/source: Jewish Museium Salonica
Raki outside the house is consumed in the meyhane, the name by which the raki-taverns of Salonica were known. These raki-taverns were linked to the history of the city and in fact the great fire of 1890 began in a Jewish meyhane which was found between the christian quarter of Kizlar Manastir and the jewish quarter of Aguda.
“Sometimes, one of his customers would offer him by way of breakfast, a taral, a kind of biscuit, that he would moisten in water or raki. This short halt and restorative light snack, although frugal, permitted the elderly teacher to continue his journey with more vigor. One could see the poor man crossing through the streets of the neighborhood at a light pace, with the flaps of his antari [vest] blowing in the wind, exposing by the speed of his pace part of his white trousers. Behind him, the extreme edge of his giube or caftan danced and snapped at his heels, raising clouds of dust.”
Raki in the Salonican Diaspora Jews
Pastry Shop "Saloniki" in Tel Aviv/source: alloukiallou-blogspot-com
Jews of Salonica maintained intact the tradition of raki consumption wherever they found themselves, like Tel Aviv or New York. Moshe Calderon, an israeli with greek roots, recalls of his childhood in the greek Florentin Quarter of Tel Aviv: «I remember, especially on Fridays, when everybody went to the burekas bakeries. In those times there were small taverns and coffee shops , like Greece, which worked especially during the night. People would sit and drink ouzo and raki. It was a tradition, a proper ritual«.
In New York Louis Menashe tells of his life in the Ashkenazim galaxy recalling proudly: «Their parents drank schnapps, (whatever that was); mine drank raki, the bathtub kind, poured from unmarked gallons delivered to my father by one of his buddy distillers».
Indicative is the fact that one of the most popular ladino songs worldwide is La Vida Do por el raki/I give my life for raki, (noga has a different, more elegant version here).
Raki in the antisemitic tradition
Raki and the Salonican Jews maintained their close relationship in the good times and in the less than good ones. One kapo in the extermination camp of Auschwitz who knew Spanish wished to «welcome» some Salonicans who had just arrived from another subcamp this way: «Ιjos de putanas ! Donde esta la halva y el raki de Saloniki ?» [Sons of bitches, where is your halva and Salonican raki ?]
But if the kapo already knew of the famous Salonican Raki in 1943, another famous figure assures us of the close relations of the Jews of western and northern Greece with the raki already in the 18th century. An actual saint of the Orthodox Church, Saint Cosmas of Aetoliaspeaks about the Jews:
And if the Jew gives you wine or raki, it is impossible for him not to have defiled it first; for if he hasn’t peed in it, he will spit in it. When some Jew dies they put him inside a big trough and they wash him with raki until they take all the dirt out; this raki they fix with aromatic herbs and they sell it to Christians cheaper to defile them. They sell fishes in the city the Jews? They open the mouth of the fish and they pee in it and afterwards they sell it to the christians.
An Epilogue
With this post I wished simply to portray, in brief, the important part raki and conviviality played and play in the Greek Jewish life. Of course raki/ouzo is not Jewish but simply a common legacy of all medditeranean people. Still this post was one that I enjoyed tremendously since it allowed me to make a journey through history, culinary traditions, holidays, theater, music, fights, work and nostalgia for the first modern Jewish city before the founding of Israel.
An inspiration for this post was this post by a fellow blogger which I esteem, argos, which is indicative of the voids we must fill albeit not necessarily those that he mentions. He may taunt me about finding a Jewish angle in everything but this time I forfeit all responsibility; it is the Greek Christians who assign the origin of raki to the Jews, not me !
trivia: as I was searching for info I ran across the Ouzo Bisquits of the Sitian Mill which are kosher (!). Also Chabad of Athens informs us that Ouzo Krinos and Ouzo Mini are kosher. In other words raki is not only allowed, it’s a mitzvah – remember it this weekend !
Also a big thanks should go to Mayor Rishon for everything. Also to L.S. for the ads,Rena Molho for the proverbs, J.Benmayor for the comments and Dr.Moshe for the etymology.
Μια εξαιρετικά ευχάριστη νότα αισιοδοξίας είναι η διαπίστωση της εκπληκτικής άνθησης στον τομέα της έρευνας για τον Ελληνικό Εβραϊσμό. Χάρη στους πρωτοπόρους στην δεκαετία του ’90, Ομάδας για την Μελέτη της Ιστορίας των Εβραίων της Ελλάδας, υπάρχουν σήμερα τα πρώτα αποτελέσματα που δείχνουν τον δρόμο σε νεώτερες γενιές ερευνητών που δεν δεσμεύονται από δυσμενείς τοπικές πραγματικότητες.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό το τετραήμερο στην Θεσσαλονίκη που μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ένα ανεπίσημο ακαδημαϊκό φεστιβάλ Εβραϊκού Πολιτισμού μιας και εκδηλώσεις επί εκδηλώσεων είναι προγραμματισμένες την Παρασκευή, Σάββατο, Κυριακή, Δευτέρα.
Παρασκευή 1 Οκτωβρίου 2010
Ξεκινάμε με δυο εκδηλώσεις, μια στην Στοά Χιρς με ένα ταξίδι στην εβραϊκή ιστορία της πόλης και την πρώτη ημέρα του πανελλήνιου συνεδρίου πάνω στην εικόνα του Εβραίου στην σύγχρονη νεοελληνική λογοτεχνία.
1. Στο Public που στεγάζεται στην Στοά Χιρς μια παρουσίαση της εβραϊκής Θεσσαλονίκης από τους Λ.Ναρ, Μ.Κωσταντίνη και συντονιστή τον δημοσιογράφο Σ.Θεοδωράκη με αφορμή το βιβλίο της Ρόζας Ασσέρ-Πάρδο.
Η παρουσίαση γίνεται στις 19.00 στο πρόσφατα ανακαινισμένο ιστορικό κτίριο στο κέντρο της Θεσσαλονίκης γνωστό ως Στοά Χιρς (Μέγαρο Βαρώνου Χιρς, ευεργέτη της Θεσσαλονίκης και της ΙΚΘ), που για χρόνια χρησίμευε ως κεντρικά κοινοτικά γραφεία, έδρα της Μπενέ Μπερίτ Θεσσαλονίκης και Λέσχης Νέων.
2. Στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας ένα πανελλήνιο συνέδριο της Ομάδας για την Μελέτη της Ιστορίας των Εβραίων της Ελλάδας και του Τμήματος Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών. Θέμα του «Ο Άλλος εν Λόγω : Εβραίοι στη Σύγχρονη Ελληνική Λογοτεχνία». Την Παρασκευή 18:00 – 20:30 προβλέπονται οι ομιλίες:
«Το Ολοκαύτωμα στην ελληνική πεζογραφία στις αρχές του 21ου αιώνα», Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου
«Η Νύχτα της Τιμωρίας. Εβραιοφοβία και λαϊκές τελετουργίες στο μυθιστόρημα της Ρέας Γαλανάκη, Φωτιές του Ιούδα, στάχτες του Οιδίποδα» , Γιάννης Παπαθεοδώρου
«Η Νεκρή Ευρώπη του Χρήστου Τσιόλκα και ο αντισημιτισμός», Μίλτος Πεχλιβάνος
Σάββατο 2 Οκτωβρίου 2010
Το Σάββατο συνεχίζουμε με την δεύτερη μέρα του συνεδρίου.
«Η εβραϊκή ταυτότητα στο έργο του Μισέλ Φάις», Σταύρος Ζουμπουλάκης
«Οι Εβραίοι στο έργο του Νίκου Μπακόλα», Βενετία Αποστολίδου
Περί συγγραφής: η βάσανος της γραφής και η γραφή της βασάνου (Πάρις Παπαμίχος-Χρονάκης, συντονιστής)
Ρέα Γαλανάκη, Νίκος Δαββέτας, Μισέλ Φάις
Κυριακή 3 Οκτωβρίου 2010
Στα πλαίσια του κύκλου «Οι πόλεις της Σιωπής» το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης συνεχίζει με τον δεύτερο κύκλο ομιλιών πάνω στο εβραϊκό, χριστιανικό και μουσουλμανικά νεκροταφεία της πόλης.
Την Κυριακή 3 Οκτωβρίου στις 11.35 έχουμε την ομιλία της π.καθηγήτριας Λέλας Σαλέμ που θα παρουσιάζει την συνολική ιστορία του παλαιού Εβραϊκού Νεκροταφείου που βρίσκεται κάτω από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο σήμερα. Στις 11.55 ακολουθεί η παρουσίαση του ανατολικού μουσουλμανικού νεκροταφείου και της οθωμανικής νομοθεσίας από τον Ευάγγελο Χεκίμογλου.
Δευτέρα 4 Οκτωβρίου 2010
Εχουμε την παρουσίαση του βιβλίου της Φωτεινής Τομαής «Έλληνες στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου» και την πρώτη παρουσίαση του ομώνυμου ντοκιμαντέρ του Κ.Πιλάβιου.
Η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών και η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης τιμούν την 66η επέτειο εξεγέρσεως των Ελλήνων Εβραίων στα ναζιστικά στρατόπεδα του Ολοκαυτώματος και παρουσιάζουν την έκδοση του Υπουργείου Εξωτερικών Έλληνες στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου της Φωτεινής Τομαή τη Δευτέρα 4 Οκτωβρίου 2010 ώρα 19.30 στην αίθουσα διαλέξεων της Εταιρείας.
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
Εισαγωγή:
Νικόλαος Ι. Μέρτζος, Πρόεδρος της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών
Δαβίδ Σαλτιέλ, Πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητος Θεσσαλονίκης
Παρουσίαση:
Αθανάσιος Ε. Καραθανάσης, Καθηγητής Α.Π.Θ., Αντιπρόεδρος της Ε.Μ.Σ.
Πωλ Λ. Χάγουελ, δρ Μηχανικός
Φωτεινή Τομαή, Πρεσβευτής Α΄, Προϊσταμένη του Διπλωματικού Αρχείου του Υπουργείου Εξωτερικών
Πρώτη προβολή πανελλαδικά του ντοκιμαντέρ Η εξέγερση του Άουσβιτς
Δεξιώση
Αν θέλετε να σας προτείνω τουλάχιστον μια εκδήλωση, προσωπικά πιστεύω οτι η Φρ.Αμπατζοπούλου την Παρασκευή είναι η ομιλία με το περισσότερο ενδιαφέρον για τον μη-ειδικό.
English summary
An extremely positive evolution is the robust and lively growth in the field of studies concerning the Greek Jewry. Thanks to the pioneers of the 90’s Group for the study of the history of the Jews of Greece we had the first results which paved the way for younger generations of researchers which are not bound by local prejudices.
Characteristic example is these 4 days spanning the weekend in Salonica which easily qualify as an unofficial academic festival of Jewish Culture since multiple events are scheduled for Friday, Saturday, Sunday and Monday.
Since the events are in Greek I shall limit myself in a brief mention in English just for the sake of having an online testimony to the wealth of events which shall take place; I imagine that if anyone is interested he/she can easily read the more detailed presentation in Greek above.
We start on Friday with two events. First on the Hirsch Gallery, a historic Jewish commercial landmark, a talk is held on the jewish Salonica; L.Nar, M.Kostantinis and writer R.Asser-Pardo presenting and S.Theodorakis coordinating.
Roughly at the same time a panhellenic symposium is organized by the Group for the study of the Jews of Greece and the Section of Balkan, Slavic and Eastern Studies of the University of Macedonia. It’s theme is: «The Other in letters; icons of Jews in modern greek literature». Speakers include F.Abatzopoulou, G.Papatheodorou, M.Pehlivanos, S.Zouboulakis, V.Apostolidou, R.Galanaki and M.Fais . The symposium spans from Friday to Saturday and in my humble opinion it’s appeal is not limited to scholars, since F.Abatzopoulou work is one of the most important studies into the history of antisemitism in Greece today. On Friday the main theme is «Shoa, Judeophobia, Antisemitism: literary representations», while on Saturday it is«Fictional productions of the Jewish self» and «On writing: the trauma of writing and the writing of trauma».
On Sunday the second installment of the series «Cities of Silence» organized by the Jewish Museum of Salonica is held. Lela Salem presents the complete history of the old Jewish Cemetery which lies today under the Aristotle University of Salonica, while Evangelos Hekimoglou speaks of the muslim cemetery of Salonica and the ottoman legislation concerning the cemeteries.
On Monday we have the official presentation of the book by Photeini Tomai «Greek Jews is Auschwitz Birkenau» and the first projection of the relative documentary by C.Pilavios.
Λόγω ενός τεχνικού προβλήματος η παρούσα ανάρτηση ήταν προγραμματισμένη για την Παρασκευή αλλά δυστυχώς ανεβαίνει αργά για την σημερινή ημερίδα. Το ανεβάζω και για λόγους τεκμηρίωσης on line αλλά και γιατί προλαβαίνετε για την επόμενη.
Unfortunately this post was supposed to be published on Friday but unforeseen technical problems made that not happen. I am posting this both as an online testimonial, but also because one can catch the next convention.
Ελληνικά (english translation follows)
Έχουμε ξαναπεί οτι το εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης ήταν το μεγαλύτερο εβραϊκό νεκροταφείο του κόσμου με 300/400.000 τάφους που ξεκινούσαν από τον 2ο αιώνα Κ.Ε. και έφταναν μέχρι το 1942 όταν και καταστράφηκε από τον Δήμο Θεσσαλονίκης. Το σημερινό Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο εκτείνεται πάνω σε αυτά τα 350 στρέμματα αλλά ίχνη του επιζούν ακόμα, όχι μόνο με ταφόπλακες που βρίσκονται διασκορπισμένες μέσα στην πανεπιστημιούπολη αλλά και με αρχαίους εβραϊκούς τάφους όπως αυτός του Βενιαμίν Δομέτιου του 4ου αιώνα που είναι μέσα στο Κεντρικό Κτίριο Διοίκησης και μπορείτε να δείτε στην φωτογραφία αριστερά.
Τις απαρχές του Εβραϊκού Νεκροταφείου παρουσιάζει το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης με την ομιλία «Τα εβραϊκά κοιμητήρια της Θεσσαλονίκης στους ρωμαϊκούς και πρωτοβυζαντινούς χρόνους» της Δρας Ευτέρπης Μαρκή, αρχαιολόγου την Κυριακή 26 Σεπτεμβρίου. Η ομιλία εντάσσεται στον κύκλο «Οι πόλεις της σιωπής» και έχει ως αντικείμενο την ιστορία των κοιμητηρίων της Θεσσαλονίκης, χριστιανικών, εβραϊκών και μουσουλμανικών, όπως αναφέρει η ανακοίνωση του Μουσείου. Αργότερα θα ακολουθήσει η παρουσίαση του χριστιανικού νεκροταφείου της Ευαγγελίστριας από τον καθηγ.Δαρδαβέση.
Την Κυριακή 3 Οκτωβρίου την ίδια ώρα θα υπάρξει η ομιλία της π.καθηγ. Λέλας Σαλέμ που θα παρουσιάζει την συνολική ιστορία του Εβραϊκού Νεκροταφείου, για να ακολουθήσει η παρουσίαση του ανατολικού μουσουλμανικού νεκροταφείου και της οθωμανικής νομοθεσίας από τον Ε.Χεκίμογλου .
(το πρόγραμμα των εκδηλώσεων μπορείτε να το δείτε κλικάροντας τις φωτογραφίες κάτω)
Καταρχήν αξίζουν συγχαρητήρια στο Μουσείο για την απόφαση του για μια περισσότερο ενεργή δράση του και μάλιστα ενεργοποιούμενο στο ευρύτερο πλαίσιο της σαλονικιώτικης ιστορίας – άλλωστε η ιστορία της Θεσσαλονίκης ουσιαστικά είναι εβραϊκή ιστορία για πολλούς αιώνες.
Αν δε μπορείτε να παρευρεθείτε ή αν θέλετε να έχετε μια ιδέα σας συμβουλεύω ένθερμα να ρίξετε μια ματιά στην ανάρτηση μου «Η Αρχαία Εβραϊκή νεκρόπολη της Θεσσαλονίκης» η οποία προσεγγίζει το θέμα μέσω των υπάρχοντων αρχαιολογικών ευρημάτων. Μια ανάρτηση για την οποία είμαι ιδιαίτερα περήφανος όχι μόνο για το περιεχόμενο αλλά και γιατί υπήρξε έγινε δυνατή χάρη στην συνεργασία του σαλονικιού χριστιανού ιστολόγου panosz και 2 άξιων μελών της τοπικής κοινότητας, του Δρ.Σιμπή και του Μαγιόρ Ρισόν.
Θέμα: Παρουσίαση της ιστορίας των κοιμητηρίων της Θεσσαλονίκης από το Εβραϊκό Μουσείο
Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης διοργανώνει εφέτος σειρά εκδηλώσεων λόγου για ειδικά θέματα της ιστορίας της Θεσσαλονίκης.
Ο πρώτος κύκλος τιτλοφορείται «Οι πόλεις της σιωπής» και έχει ως αντικείμενο την ιστορία των κοιμητηρίων της Θεσσαλονίκης, χριστιανικών, εβραϊκών και μουσουλμανικών.
Οι εκδηλώσεις αρχίζουν την Κυριακή 26 Σεπτεμβρίου, στις 11.30 π.μ., στο κτίριο του Μουσείου (Βενιζέλου και Αγίου Μηνά 13), με ομιλητές την Δρα Ευτέρπη Μαρκή, αρχαιολόγο, και τον Καθηγητή Θεόδωρο Δαρδαβέση, πρόεδρο της Φιλοπτώχου Αδελφότητας Ανδρών Θεσσαλονίκης. Η Ε. Μαρκή θα μιλήσει με θέμα «Τα εβραϊκά κοιμητήρια της Θεσσαλονίκης στους ρωμαϊκούς και πρωτοβυζαντινούς χρόνους», καταθέτοντας την πολυετή ανασκαφική εμπειρία της, ενώ ο Θ. Δαρδαβέσης θα αναφερθεί στην ιστορία του Κοιμητηρίου της Ευαγγελίστριας, το οποίο η Φιλόπτωχος Αδελφότητα ίδρυσε και διαχειρίστηκε επί σειρά ετών.
Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης στεγάζεται στο διατηρητέο εμπορικό κτίριο των αρχών του εικοστού αιώνα -που φιλοξένησε στο παρελθόν την Τράπεζα Αθηνών και την εφημερίδα L’Indépendant- στο οικοδομικό τετράγωνο του Αγίου Μηνά. Ημέρες και ώρες λειτουργίας: Τρίτη, Παρασκευή και Κυριακή: 11.00 – 14.00, Τετάρτη και Πέμπτη: 11.00 – 14.00 και 17.00 – 20.00.
——————————————————————————————–
English
As I’ve already mentioned, the Jewish Cemetery of Salonica was the biggest Jewish cemetery in the world with 300/400.000 tombs ranging from the 2nd century CE to 1942 when it was destroyed by the Municipality of Salonica. The contemporary Aristotle University of Thessaloniki spreads over these 350.000 sq.mt. but signs still exist, not only in the form of tombstones that can be seen inside the campus but with ancient Jewish tombs like the one belonging to Veniamin Dometius of the 4th century CE that can be found inside the Main Administrative Building, (photo on your left).
The beginnings of the Jewish Cemetery during the Roman and early Byzantine era are presented by the Jewish Museum of Salonica with a lecture by Dr.Efterpi Marki, archaeologist. The talk is part of a wider circle called «The cities of silence» and deals with the history of the Jewish, Muslim and Christian cemeteries of the city. The presentation on the early beginnings of the Jewish Cemetery will be followed by a presentation of the Christian cemetery of Evangelistria by Dr.Dardavesis, the Muslim Cemetery and Ottoman legislation by E.Hekimoglou and a more complete presentation of the history of the Jewish cemetery by Dr.Lela Salem.
(the program of the event and the various dates can be found in the greek-language announcement of the J.M.Th. above)
Congratulations are in order for the Jewish Museum of Salonica for choosing to be involved more actively in the field of local history which practically is – in fact – Jewish history for many centuries.
If you can’t attend or you wish to gain an idea beforehand I warmly recommend my post «The Ancient Jewish Necropolis of Salonica» which deals with the same subject through surviving archaeological finds. A post I am particularly proud of not only for it’s content but because it was made possible thanks to the help of christian blogger panosz and two worthy members of the community, Dr Sciby and mayor rishon.
Τα ξημερώματα της Παρασκευής 14ης Μαϊου 2010 άτομα που ανήκουν στον εθνικιστικό/νεοναζιστικό χώρο, επιτέθηκαν στο νέο Εβραϊκό Νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης στην περιοχή της Σταυρούπολης. Πέρα από την αναγραφή γκραφίτι με κλασικά αντισημιτικά συνθήματα όπως Juden Raus, Φωτιά στους Εβραίους, Sieg Heil, Hitler και των συμβόλων της ναζιστικής σβάστικας και του αριθμού 88 που συνδέονται με τα Ες Ες, επιτέθηκαν με βόμβες μολότωφ στους εβραϊκούς τάφους. Ευτυχώς οι ζημιές ήταν ελαφρές πέρα από την γκραφίτι που γέμισαν την εξωτερική περιτοίχιση και τους εσωτερικούς τοίχους των βοηθητικών κτισμάτων του νεκροταφείου.
η εξωτερική περιτοίχιση/πηγή: "Η Κρησάρα"
Εσωτερικά του νεκροταφείου/πηγή: "Η Κρησάρα"
Η ευχάριστη είδηση είναι οτι ένας περίοικος, που προφανώς είδε τους επιτιθέμενους νεοναζιστές, ειδοποίησε την Αστυνομία που επενέβη επιτυχώς με αποτέλεσμα την σύλληψη τριών νεαρών ατόμων που φέρονται ως οι δράστες, δύο αντρών και μιας γυναίκας από τους οποίους ο ένας τουλάχιστον είναι ανήλικος και στην κατοχή των οποίων βρέθηκε και ένα μαχαίρι. Αξίζουν συγχαρητήρια στην Αστυνομική Διεύθυνση Θεσσαλονίκης που έδειξε οτι όταν και εάν θέλει μπορεί. Δεν γνωρίζω αν συνδέονται. αλλά πρέπει να σημειώσω την αξιόπιστη πληροφορία που μου ήρθε από τον P.S. οτι την ίδια μέρα γίνεται και μια συγκέντρωση της γνωστής νεοναζιστικής οργάνωσης Χρυσή Αυγή.
Η επίθεση αυτή στην Θεσσαλονίκη, (όπου υπάρχουν τα μέσα και η θέληση της εκεί εβραϊκής κοινότητας να προστατεύσει αποτελεσματικά τα μέλη της – το νεκροταφείο είναι εξαιρετικά περιφραγμένο), έχει ιδιαίτερο βάρος σε σχέση με τις συνήθεις βεβηλώσεις εβραϊκών σπιτιών, μνημείων και νεκροταφείων σε πόλεις με μικρή εβραϊκή παρουσία. Είναι το φυσικό αποτέλεσμα της αποθράσυνσης των ακροδεξιών ομάδων που νομιμοποιούνται στην κοινωνική συνείδηση από την παρουσία στην Βουλή και στα κανάλια του αντισημιτικού ακροδεξιού κόμματος ΛάΟΣ του Γ.Καρατζαφέρη. Είναι το αποτέλεσμα δεκαετιών απόλυτης και ενσυνείδητης ανοχής του βίαιου αντισημιτισμού εκ μέρους του συνόλου της ελληνικής κοινωνίας. Άλλωστε πρόσφατα ο Άρειος Πάγος αποφάσισε οτι είναι δεν είναι παράβαση του αντιρατσιστικού νόμου οι προτροπές του νεοναζιστή και υποψηφίου του ΛάΟΣ Κ.Πλεύρη να εξοντωθώ εγώ και η οικογένεια μου στο Άουσβιτς. Η αιτιολογία: ο Κώστας Πλεύρης απευθύνεται στους «εβραιοσιωνιστές» και όχι στους «εβραίους», οπότε είναι νόμιμο να ζητάει την εξόντωση τους. Αυτό το σκεπτικό πέρασε εν μέσω της πιο απόλυτης σιωπής στον λεγόμενο, «αντιρατσιστικό», χώρο.
ένας από τους τάφους μετά την απομάκρυνση της μολότοφ/πηγή: "Η Κρησάρα"
η εξωτερική περιτοίχιση/πηγή: "Η Κρησάρα"
Υπενθυμίζω οτι η αντισημιτική βία στην Ελλάδα δεν είναι ούτε σπάνια και ούτε αφορά μεμονωμένα περιστατικά. Τα τελευταία χρόνια έχει καεί δυο φορές η Συναγωγή των Χανίων, έχει γίνει απόπειρα εμπρησμού κατά της Συναγωγής της Βέροιας και επίθεσης κατά της Συναγωγής της Λάρισας και του Βόλου. Έχουν σημειωθεί βανδαλισμοί στα Εβραϊκά ΝεκροταφείαΑθηνών και Θεσσαλονίκης, εβραϊκά σπίτια έχουν γεμίσει με αντισημιτικά συνθήματα όπως του διάσημου εβραίου σκηνοθέτηΖυλ Ντασέν, έχουν σημειωθεί τρομακτικές καταστροφές δεκάδες φορές στο νεκροταφείο των Ιωαννίνων, έχουν βεβηλωθεί τα μνημεία Ολοκαυτώματος στην Κομοτηνή, Δράμα, Θεσσαλονίκη, Λάρισα, Ιωάννινα, Ρόδο και πολλά άλλα που δεν χωράνε σε μια συνοπτική αναφορά όπως τα γεγονότα σε άλλες πόλεις όπως στην Κέρκυρα και στην Κεφαλλονιά. Δράστες έχουν υπάρξει κυρίως νεοναζιστές αλλά ένα μέρος οφείλεται και σε αριστερούς αντισημίτες που λειτουργούν με πρόφαση την Παλαιστίνη. Δεν θα αναφερθώ καν σε αντισημιτικές δηλώσεις μελών του Κοινοβουλίου, υψηλόβαθμων μητροπολιτώνΕκκλησίας της Ελλάδος, δημοσιογράφων των εφημερίδων και της τηλεόρασης, μέχρι και ατόμων της «προοδευτικής» διανόησης που οδηγούν σε μια κατάσταση ο αντισημιτισμός να εμφανίζεται μέχρι και σε διαφημίσεις καταστημάτων παιδικών παιχνιδιών !
Βέβαια η πόλη της Θεσσαλονίκης έχει μεγάλη παράδοση στον βανδαλισμό Εβραϊκών τάφων – φτάνει κάποιος να επισκεφθεί πολλές από τις εκκλησίες και πλατείες της για να δει το πώς πλακοστρώθηκαν με λεηλατημένες ταφόπλακες του παλιού Εβραϊκού Νεκροταφείου. Το συγκεκριμένο νεκροταφείο, το μεγαλύτερο εβραϊκό νεκροταφείο του κόσμου με έκταση 350 στρεμμάτων και τάφους από τον 2ο αιώνα ΜΚΕ, καταστράφηκε από τον Δήμο Θεσσαλονίκης το 1942 την ώρα που οι Εβραίοι δημότες του ήταν μαζεμένοι στο γκέτο πίσω από τον Σιδηροδρομικό Σταθμό ώστε να σταλθούν και να δολοφονηθούν στο Άουσβιτς. Ή μπορεί να σκάψει στο έδαφος της πανεπιστημιούπολης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για να βρει τα κόκαλα των 300/500.000 εβραίων που είναι ακόμα θαμμένοι στους χώρους που το ΑΠΘ βανδάλισε για να χτίσει τα κτίρια του.
Η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης και το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο, που συντονίζει τις ενωμένες Eβραϊκές Koινότητες της Ελλάδος, έστειλαν επιστολές στον Υπουργό Προστασίας του Πολίτη Μ.Χρυσοχοίδη, Δικαιοσύνης Χ.Καστανίδη και Γενικό Αστυνομικό Διευθυντή Θεσσαλονίκης αντιστράτηγο Κασαπάκη ζητώντας την λήψη πρόσθετων μέτρων ασφαλείας για τις Συναγωγές Γιαντ Λεζικαρόν και Μοναστηριωτών, τα κεντρικά γραφεία της ΙΚΘ, του Πνευματικού Κέντρου, του Δημοτικού Σχολείου της, του Γηροκομείου Σαούλ Μοδιάνο και του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης. Παραθέτω το Δελτίου Τύπου του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου (ΚΙΣ) – τόσο το Δελτίο, όσο και οι φωτογραφίες προέρχονται από το έκτακτο παράρτημα της αξιόλογης εβραϊκής ηλεκτρονικής εφημερίδας«Η Κρησάρα» που φρόντισε να μας ενημερώσει με ταχύτητα και εγκυρότητα – kol ha’kavod στον εκδότη της.
Βεβήλωση του εβραϊκού νεκροταφείου Θεσσαλονίκης
Η αθώωση από την Ελληνική Δικαιοσύνη του -κατά δήλωσή του- ναζιστή Κ.Πλεύρη για τα όσα συκοφαντικά, αλλά προπάντων σαφώς απειλητικά εξέφρασε κατά των Εβραίων της Ελλάδος, άρχισε να έχει τις συνέπειες που είχαν προβλεφτεί. Έτσι χθες ρατσιστές αντισημίτες μετέτρεψαν τις απειλές σε αναίσχυντη βεβήλωση του εβραϊκού νεκροταφείου Θεσσαλονίκης πετώντας μολότωφ και καταστρέφοντας τάφους.
Το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος είχε προειδοποιήσει για το πού θα οδηγούσε η αθώωση του υβριστή Πλεύρη, αλλά δεν εισακούστηκε.
Όπως έχει αποδείξει η πρόσφατη ευρωπαϊκή ιστορία σε εποχές κρίσιμες μία από τις εύκολες διεξόδους στις οποίες οδηγούν τους λαούς είναι ο αντισημιτισμός. Και πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο κανείς δεν έδινε την πρέπουσα σημασία στις κατηγορίες και στις ενέργειες των ναζιστών κατά των Εβραίων μέχρις ότου η καταστροφή έφτασε στην πόρτα του κάθε Ευρωπαίου.
Πριν να είναι και πάλι πολύ αργά όλοι –Κυβέρνηση και άτομα- οφείλουν να απομονώσουν και να καταδικάσουν έμπρακτα τους νοσταλγούς του Χίτλερ.
Αθήνα, 14 Μαΐου 2010 Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος
English
On the early morning of Friday, May 14th 2010 persons belonging to the nationalist/neonazi area, attacked the new Jewish Cemetery of Salonica (Thessaloniki). Besides the spraying of graffiti with stock antisemitic slogans like Juden Raus, Burn the Jews, Sieg Heil, Hitler and the depiction of the nazi swastika and the number 88 which is linked to the Es Es, they attempted to destroy the jewish tombs using molotov cocktails as incendiary devices. Fortunately the damage inflicted was light, besides the graffiti filling the exterior walls and the walls of the auxiliary buildings inside the cemetery.
exterior wall: "Burn the Jews", "Hitler", "88"/source:I Krisara
interior walls: "Burn the Jews", "Sieg Heil", "88"/source:I Krisara
The good news is that a neighbor, presumably after seeing the attacking neonazis, phoned the Police which intervened successfully and arrested 3 individuals which are the alleged perpetrators; 2 men and one woman, one of them being a minor; also a knife was found in their possession. Hearty congratulations are in order for the Thessaloniki Police Department which proved that it can pull it off when and if it chooses so. I do not know if they are connected, but I must point out the reliable information received by P.S. that a gathering of the neonazi group Hrissi Avgi (Golden Dawn) is scheduled for the same day.
This attack in Salonica, (where both the means and the will by the local Jewish community to protect its members, exist – the cemetery is extremely well fenced,) has a particular weight in respect to the usual vandalisms of jewish homes, monuments and cemeteries in greek towns with a tiny Jewish presence. It is the natural outcome of the emboldening Far Right groups which are legitimized in the public eye by the presence in the Greek Parliament and in greek television of the antisemitic, Far Right party of LàOS by Y.Karatzaferis. It is the result of decades of absolute and conscious acceptance of violent antisemitism by the Greek society. Besides, the Supreme Court of Appeals (Areios Pagos) recently ruled that it is not a violation of the antiracist law the exhortations of the neonazi and LàOS candidate C.Plevris that me and my family be exterminated in Auschwitz. The rationale of the decision: C.Plevris refers to the «Zionist Jews» and not to the «Jews», thus he is justified to ask for their extermination. This rationale passed among the most profound of silences in the, alleged, «antiracist» ecosystem.
One of the graves after the molotov was removed/source:I Krisara
exterior wall: "Juden Raus"/source:I Krisara
I remind that antisemitic violence is neither rare, nor does it involve isolated incidents. The last years we have seen the burning of the Synagogue of Haniatwice, the attempted arson of the Synagogue of Veria and the attack against the Synagogue of Larisa and Volos. Vandalisms have occurred in the Jewish Cemeteries of Athens and Salonica, jewish homes have been filled with graffiti like famous jewish directorJules Dassin, tremendous damage has been inflicted to the Jewish cemetery of Jannina, Shoah Monuments have been vandalized in Komotini, Drama, Larisa, Salonica, Jannina, Rhodes and many more which do not fit inside this nominal mention like incidents in the cities of Corfu and Cephalonia. The perpetrators usually belong to neonazi groups but a good percentage belongs to leftist antisemites which operate under the pretext of Palestine. Ι will not even mention the antisemitic statements of members of the Greek Parliament, high ranking bishops of the Orthodox Church of Greece, newspaper and television journalists and even members of the liberal establishment. All of which leads to a situation where antisemitism appears even in commercials of toy stores !
Of course the city of Salonica (Thessaloniki) has a long tradition in desecrating Jewish tombs – one needs only to visit many of its churches and public squares which are paved with looted tombstones by the old Jewish Cemetery. That particular cemetery, the largest Jewish cemetery in the world with an area over 350 acres and tombs from the 2nd century CE, was destroyed by the Municipality of Salonica in 1942 while his Jewish citizens were rounded in the Baron Hirsch Ghetto before being sent to Auschwitz to be murdered there. Or one can dig inside the campus of the Aristotle University of Thessaloniki to find the bones of 300/500.000 Jews who are still buried there in the grounds the University desecrated to build its buildings.
The Jewish Community of Thessaloniki and the Central Jewish Board, which coordinates the united Jewish Communities of Greece, sent letters to the Minister of Citizen Protection M.Chrisohoidis, Minister of Justice H.Kastanidis and General Police Director of Thessaloniki General Kasapaki asking for further measures to be taken for the protection of the Synagogues Yad Lezikaron and Monastirioton, the central offices of the JCT, the Cultural Center, the Elementary School, the Elders’ Home Saul Modiano and the Jewish Museum of Salonica. I will lay here the Press Release of the CJB – both the release and the photographs come from latest issue of the valued Jewish electronic newsletter «I Krissara» which took care of our updating with a speedy but reliable edition – kol ha’kavod to its editor.
Desecration of the Jewish Cemetery of Thessaloniki
The acquittal by the Greek Justice system of the – by his own admission – Nazi K.Plevris for the slanderous but, most importantly, definitively threatening propositions he expressed against the Jews of Greece, started to bear its predicted fruits. Yesterday racist antisemites transformed the threats into a shameless desecration of the Jewish Cemetery of Thessaloniki throwing molotov cocktails and destroying graves.
This attack is one more consequence directly related to the court decision to acquit a neo-nazi writer who incites to acts of violence against the Greek Jews, as well as to the recent Supreme Court decision to dismiss the cessation in favor of the law filed by the Prosecutor against the acquittal verdict. Our Board was not heard when had warned of the deriving dangers.
As recent European history has shown, in times of crisis one of the easiest paths the peoples follow is antisemitism. Also before World War 2 nobody paid due attention to the charges and acts of the Nazis against Jews until destruction struck the door of every European.
Before it is again too late – the Greek Government and individuals – must isolate and condemn in deeds the Hitler nostalgics.
Athens, May 14th 2010 Central Jewish Board of Greece
Αρχίζω να πιστεύω οτι η Ρένα Μόλχο έχει γίνει αναρχοκομουνίστρια – πάντως το θέμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον και οι θεσσαλονικείς είναι όλοι προσκεκλημένοι.
Την Παρασκευή 16 Απριλίου και ώρα 20:00
στη Σειρά Κοσμοπολίτ του Κοινωνικού Εργαστηρίου
Θα γίνει παρουσίαση με θέμα
«Οι αναμνήσεις του γιατρού Μ. Γιοέλ»
Μια αυτοβιογραφική πηγή για την κοινωνική αλλαγή στη Θεσσαλονίκη στο γύρισμα του 20ου αιώνα» από την Ρένα Μόλχο
Σειρά Κοσμοπολίτ του Κοινωνικού Εργαστηρίου 2009-2010
Φιλικό, παρεΐστικο, χρήσιμο, επιμορφωτικό με νέες θεματολογίες που φωτίζουν την πολιτική έμμεσα.
Ακολουθεί κρασί με εδέσματα
Ποιος ήταν ο Γιωσέφ Καραμφίλ; Κατ’αρχήν το όνομα του εμφανίζεται στις αναφορές ως Ιωσήφ, Γιουσέ, Γιοσέφ ή Γιωσέ. Το επώνυμο βρίσκεται σε άλλες τόσες παραλλαγές: Καραμφίλ, Καρενφίλ, Καρανφίλ μέχρι και Καρανφίλης σε μια άκρως δημοτικίζουσα παραλλαγή του σε μια μελλοντική έκδοση του Ριζοσπάστη – το Γιωσέφ Καραμφίλ στην ανακοίνωση της Ασφάλειας είναι μάλλον το σωστό και εμφανίζεται περισσότερο συχνά. Το όνομα του δε μας επιτρέπει παραπάνω πληροφορίες αφού δεν είναι τυπικό εβραϊκό και η ίδια η ετυμολογία του μας δυσκολεύει – karanfil είναι η τουρκική λέξη για το «γαρύφαλο» αλλά εμφανίζεται περισσότερο συχνά σε ρουμάνους και βούλγαρους – υπάρχει, όμως και στην Ελλάδα ως Καραμφίλης. Δεν ξέρω αν το γεγονός οτι τάφηκε στην Συναγωγή Πούλια θα μπορούσε να είναι ενδεικτικό καταγωγής. Το μόνο που μαθαίνουμε είναι οτι είχε μια οικογένεια με 4 παιδιά και ανήκε στο συντηρητικό* καπνεργατικό σωματείο Ένωσης.
* συντηρητικό την εποχή εκείνη σήμαινε πρακτικά οτι απλώς δεν ανήκε στους κομουνιστές – όχι την πολιτική ένταξη. Τυπικά σήμαινε οτι ανήκε στους «κίτρινους», σοσιαλδημοκρατικούς ρεφορμιστικούς συνδικαλιστές.
Η κηδεία
Η ταφή έγινε στις 17 Φεβρουαρίου 1927 κάτω από αυστηρά μέτρα ασφαλείας και με την Χωροφυλακή αλλά και τμήματα του στρατού να περιπολούν την πόλη, ενώ από τις εφημερίδες ανακοινώθηκε η απαγόρευση της συμμετοχής κομουνιστών από την Αστυνομική Διεύθυνση. Η πορεία της πομπής ορίστηκε από τον Διοικητή Καλοχριστιανάκη και ξεκίνησε από την Συναγωγή Πούλια, που βρίσκονταν στην γωνία Σοφοκλέους και Αγίου Δημητρίου, στις 11:00, πέρασε από το Συντριβάνι και κατέληξε στο Εβραικό Νεκροταφείο, (σήμερα στο χώρο εκείνο βρίσκεται η πανεπιστημιούπολη), στις 13:00.
Η κηδεία στην εφημερίδα Μακεδονία, 18/2/1927
o Σύνδεσμος Εβραίων Υποδηματεργατών σε παλαιότερη πορεία/πηγή: Εργατικό Κέντρο Θεσ/νίκης
Στην πορεία συμμετείχαν μερικές χιλιάδες εργατών, ο «Ριζοσπάστης» αναφέρει 10.000 ενώ η «Μακεδονία» αποφεύγει να αναφερθεί. Ενδεικτικό των ισορροπιών είναι ποίες ομάδες συμπαραστάθηκαν επίσημα – η κηδεία συνοδεύτηκε από 10′ στάση εργασίας της Ηλεκτρικής Εταιρίας και των τραμ, ενώ ψηφίσματα εξέδωσαν ο Σύνδεσμος Υποδηματεργατών, ο Σύλλογος Εργατών Οικοδομών, ο Σύνδεσμος Τροχιοδρομικών και Ηλεκτρεργατών και η Ομοσπονδία Επισιτισμού. Ενδιαφέρουσα βρήκα την αντιπαράθεση για την θέση που καταλάμβανε κάθε ομάδα – οι εφημερίδες φροντίζουν να καταγράψουν με λεπτομέρειες ποιος βρίσκονταν και που. Συμμετείχαν οι τροχιοδρομικοί με ιδιαίτερη αντιπροσωπεία, οι συνάδελφοι του Καραμφίλ της Ένωσις, μερικές ακόμα οργανώσεις, 2.000 εργάτες της Προόδου και η χορωδία της Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ) που τραγουδούσαν την Διεθνή. Ο Ριζοσπάστης φροντίζει να αναφέρει οτι οι «αντιδραστικοί»ήταν μόνο 70, φαντάζομαι οτι εννοεί τους συντηρητικούς συναδέλφους της Ένωσης ή του Πανεργατικού Κέντρου μιας και στις ομιλίες στο νεκροταφείο τόνισαν την«ανάγκη να καθαρίσει η Ομοσπονδία από τους σοσιαλφασίστες» – ο κομουνιστικός χώρος θεωρούσε τον ρεφορμιστικό συνδικαλισμό των «κίτρινων» ως τον σημαντικότερο εχθρό του. Στην κηδεία μίλησε ο 12χρονος γιος του Καραμφίλ που ζήτησε «εκδίκηση», τουλάχιστον σύμφωνα με τα λεγόμενα του «Ριζοσπάστη» μιας και η «Μακεδονία» σημειώνει οτι μετά την κηδεία παρέμειναν παρά μόνο οι κομουνισταί. Η πομπή χαρακτηρίστηκε από την τάξη της, ειδικά μεταξύ των κομουνιστών, αν και αυτό δεν γλίτωσε από την μήνυση και παραπομπή στον Ε’ Ανακριτή όσων εκφώνησαν λόγο στο Εβραικό Νεκροταφείο. Η συνέχεια υπήρξε λιγότερο ήσυχη: διοργανώθηκε πορεία που διέσχισε την πόλη και μοίρασαν προκηρύξεις «κατά του Κράτους και του Κεφαλαίου» και κατέληξαν στο Εργατικό Κέντρο που τότε στεγαζόνταν στο Καπάνι. Οι εκτεταμένες προληπτικές συλλήψεις της Αστυνομίας εμπόδισαν όμως την περαιτέρω επέκταση τους
Ο χρονογράφος της Θεσσαλονίκης Κωστής Τομανάς αναφέρει μια ιστορική λεπτομέρεια που δεν μπόρεσα να επιβεβαιώσω από τα ρεπορτάζ της εποχής, αν και δεν είχα την πρόσβαση σε όλες τις τοπικές εφημερίδες όπως αυτός: μεταξύ των επικήδειων, ένας εκφωνήθηκε στη συναγωγή Πούλια από έναν νεαρό πρόσφυγα που δούλευε ως καπνεργάτης – το όνομα του; Μάρκος Βαφειάδης. Ο ίδιος που το 1944 θα απελευθέρωνε τη Θεσσαλονίκη ηγούμενος του ΕΛΑΣ και δυο χρόνια μετά θα γίνονταν ο αρχιστράτηγος του Δημοκρατικού Στρατού.
Η μνήμη του Καραμφίλ
To Εβραϊκό Νεκροταφείο. στο βάθος το Δημοτικό Νοσοκομείο/ Αγ.Δημήτριος που ξεψύχησε ο Καραμφίλ - αριστερά το σημερινό Γενικό Κεντρικό Νοσοκομείο
Ο Γιωσέφ Καραμφίλ αποτέλεσε το πρώτο θύμα στη Θεσσαλονίκη της βίας που συνόδευε τις εργατικές διεκδικήσεις της εποχής. Δεν γνωρίζουμε πολλά για την ιστορία της οικογενείας του μετά, οι εφημερίδες αναφέρουν οτι η Αστυνομία διεξήγαγε έρευνες για τη ταυτότητα του δολοφόνου αλλά σύντομα το θέμα ξεχάσθηκε. Δεν γνωρίζουμε αν όντως οι υποσχέσεις των καπνεργατών οτι θα φρόντιζαν την οικογένεια του θύματος πραγματοποιήθηκαν, αλλά μαθαίνουμε οτι το κράτος χορήγησε μια αποζημίωση 6.000 δραχμών στην οικογένεια. Το όνομα συνεχίζει να εμφανίζεται τον ίδιο χρόνο σε ψηφίσματα καπνεργατικών συνεδρίων και σε άρθρα του Ριζοσπάστη ως το τέταρτο χρονολογικά εργατικό μάρτυρα που δολοφονήθηκε. Τελευταία αναφορά το 1934 ως ένα από «αυτούς που δολοφόνησε άτιμα η αστική δημοκρατία». Μερικά χρόνια μετά, το 1942 ο τάφος του καταστρέφεται από εργάτες του Δήμου Θεσσαλονίκης που καταστρέφουν το Εβραικό Νεκροταφείο και τα οστά του πλέον βρίσκονται κάτω από τα κτίρια του Πανεπιστημίου.
Η δολοφονία του Καραμφίλ από μόνη της δεν είναι κάτι ιδιαίτερο, ο θάνατος ένα ακόμη εργάτη – αποτελεί όμως με τον δικό της τρόπο κομβικό σημείο. Η ιστορία σπάνια ακολουθεί μια γραμμική πορεία αλλά στην συγκεκριμένη περίπτωση είναι σχεδόν εμβληματική η αλληλουχία των γεγονότων – έχουμε τις εκλογές του 1926 και την παγίωση της αντισημιτικής ρητορείας και του αντικομουνισμού που με την σειρά τους οδήγησαν στην κλιμάκωση της βίαιης καταστολή του με το Ιδιώνυμο και τις δολοφονίες αλλά και την κρατική υιοθεσία των παρακρατικών αντισημιτικών οργανώσεων, (όπως είδαμε πριν μόλις είχε ιδρυθεί η χειρότερη αντισημιτική οργάνωση στην σύγχρονη ελληνική ιστορία – η ΕΕΕ).
Βενιζελικός αντισημιτισμός -> εκλογές -> απεργίες -> δολοφονία Καραμφίλ -> ίδρυση ΕΕΕ -> Ιδιώνυμο -> πογκρόμ του συνοικισμού Κάμπελ
Ακριβώς για αυτό το λόγο θεωρώ οτι αυτοί οι 4 μήνες μεταξύ Νοεμβρίου 1926 και Φεβρουαρίου 1927 συνοψίζουν άριστα τις δύσκολες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που έθεσαν τις βάσεις για τις εξελίξεις τα επόμενα 15 χρόνια.
Να ευχαριστήσω τον μαγιόρ ρισόν για την πληροφορία του Τομανά και την αποδελτίωση, την κ.Μόλχο για τα σχόλια επί του ονόματος και για την εύρεση της συναγωγής και τον καθ.Μείρ για την συναγωγή !
Οι τέσσερις μήνες μεταξύ Νοεμβρίου 1926 και Φεβρουαρίου 1927 αποτελούν από τους σημαντικότερους μήνες στην ιστορία του Εργατικού Κινήματος αλλά και της Θεσσαλονίκης και της εβραϊκής κοινότητας της πόλης. Κομβικό σημείο υπήρξε η δολοφονία από αστυνομικούς του καπνεργάτη Γιοσέφ Καραμφίλ, ένα από τα πρώτα θύματα στην ιστορία του οργανωμένου εργατικού κινήματος και πιθανότατα το πρώτο στην Θεσσαλονίκη.
Η πολιτική κατάσταση στην Θεσσαλονίκη
Γηραιός ισραηλίτης ψηφίζει σε παλαιότερες εκλογές/πηγή: sarantakos.wordpress.com
Ξεκινάμε από τις εκλογές του 1926, οι πρώτες σύγχρονες εκλογές στις οποίες καθιερώθηκε το έντυπο ψηφοδέλτιο με σταυρό προτίμησης και ταυτόχρονα η απλή αναλογική. Για την Θεσσαλονίκη η ιδιαιτερότητα ήταν οτι ήταν οι πρώτες εκλογές που η εβραϊκή κοινότητα είχε αποδεχθεί να διεξαχθούν κάτω από το καθεστώς των ξεχωριστών εκλογικών τμημάτων – ένα μέτρο του Ελευθερίου Βενιζέλου που αργότερα κρίθηκε και αντισυνταγματικό με σκοπό να περιορίσει την εκλογική δύναμη των εβραίων ψηφοφόρων πρακτικά «επειδή δεν τον εψήφιζαν«. Το μέτρο αυτό ακολουθούσε μια σειρά αντιεβραϊκής νομοθεσίας, όπως η επιβολή της χριστιανικής Κυριακής ως ημέρα αργίας στον εβραϊκό πληθυσμό, η μορφή της ανοικοδόμησης μετά την πυρκαγιά του 1917 κ.α. που έρχονταν σε αντίθεση με τις φιλοεβραϊκές διακηρύξεις του πριν την παγιοποίηση της ελληνικής κυριαρχίας στην πόλη.
Τότε, για πρώτη και τελευταία φορά, συγκροτήθηκε ενιαίο κόμμα από την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης που ένωνε όλες τις τάσεις, (σοσιαλιστές, αφομοιωτικοί, σιωνιστές), που μέχρι τότε αντιμάχονταν μεταξύ τους. Το κόμμα ονομάστηκε «Εβραϊκή Πολιτική Ένωση» και περιλάμβανε κορυφαίους εκπροσώπους της θεσσαλονικιώτικης κοινωνίας: από τον σημαντικό εκδότη και βουλευτή Μέντες Μπεσαντζή, μέχρι τον Γιομτώβ Γιακοέλ των Απομνημονευμάτων και τον Αβράαμ Ρεκανάτι, αντιδήμαρχο Θεσσαλονίκης και μετέπειτα βουλευτή της Κνεσέτ. Προφανώς δεν ηταν οι μοναδικοί εβραίοι υποψήφιοι, 3 βρέθηκαν με το «Ενιαίο Εκλογικό Μέτωπο Εργατών, Αγροτών και Προσφύγων» (ουσιαστικά το ΚΚΕ) και 1 με τον «Λαϊκό Εργατοπροσφυγικό Συνδυασμό». Στην πόλη της Θεσσαλονίκης ψήφισαν περίπου 40.000 από τους οποίους 10.000 ήταν οι εβραϊκές ψήφοι στα ξεχωριστά εκλογικά τμήματα.
Σε κεντρικό επίπεδο η βενιζελική παράταξη εξέλεξε 143 βουλευτές, ενώ η αντιβενιζελική 127 – ενώ στην Θεσσαλονίκη φάνηκε να διατηρείται η πόλωση μεταξύ βενιζελικών προσφύγων και αντιβενιζελικών γηγενών αν και δεν μπορούμε να μιλούμε με σιγουριά. Οι εβραϊκές ψήφοι μοιράστηκαν μεταξύ της ΕΠΕ σε ποσοστό 57.7%, τουΕνιαίου Μετώπου σε 37.7% και 4.6% σε άλλα κόμματα – δηλαδή μοιράστηκαν μεταξύ του εβραϊκού κόμματος και του ΚΚΕ για να το θέσω διαφορετικά. Το δε συνολικό ποσοστό του Λαϊκού Μετώπου σήμαινε οτι περίπου το 60% της δύναμης του βασίζονταν σε εβραϊκές ψήφους, γεγονός που αν συνδυαστεί με τα δημογραφικά δεδομένα δείχνει την ισχνή απήχηση του στις χριστιανικές μάζες. Το γεγονός αυτό δεν ήταν αναπάντεχο αν κανείς σκεφθεί την παρουσία της εβραϊκής κοινότητας ως μιας ολοκληρωμένης αστικοποιημένης κοινωνίας, ένα χαρακτηριστικό που δεν διέθετε ορθόδοξη κοινότητα της πόλης. Για την ιστορία αναφέρουμε οτι εκλέχθηκαν για την ΕΠΕ ο Ισαάκ Σιακκή βασιλόφρων και εκδότης της El Verdad (H Αλήθεια), ο Μέντες Μπεσαντζή σιωνιστής και εκδότης της El Puevlo (O Λαός). Για το Λαϊκό Μέτωπο θα εκλεγούν οι Δαυίδ Σουλάμ και Ζακ Βεντούρα, με τον τελευταίο να είναι από τα κορυφαία μέλη σε πανελλαδικό επίπεδο. (1)
"Μακεδονία" της 9/11/1926
Τα αποτελέσματα προκάλεσαν έντονες διαμάχες στο εσωτερικό της εβραϊκής κοινότητας: οι σιωνιστές προσπάθησαν να αγνοήσουν το αποτέλεσμα μιας και αντιμάχονταν τους κομουνιστές για τον έλεγχο του σαλονικιώτικου προλεταριάτου – ενδεικτικό είναι το ρεπορτάζ για μικροσύρραξη μεταξύ των σε ένα από τα τμήματα στον Οικισμό Χιρς από μια «Μακεδονία» κρυφογελάει. Άλλοι κατηγόρησαν την Κοινότητα οτι είχε αφήσει τους φτωχούς εβραίους στην μοίρα τους, ενώ οι βασιλόφρονες κατηγόρησαν την Κυβέρνηση με τις ίδιες αιτιάσεις. Τα αποτελέσματα αυτά όμως υπήρξαν λιαν ευπρόσδεκτα από τον βενιζελικό Τύπο της εποχής που χαρακτηρίζονταν από τον επιθετικό αντισημιτισμό και αντικομουνισμό του. Τα «κόκκινα δαιμόνια υπάρχουν κατά μεγάλη πλειονότητα μεταξύ των Ισραηλιτών. Η διαπίστωσης του γεγονότος τούτου σαφώς διαγράφει τα μέτρα τα οποία δεον να λάβουν αι αρμόδιαι αρχαί απέναντι των αλλοφύλων οι οποίοι τόσο θρασέως, αλλά και μεθοδικώς υπονομεύουν τα ιερά και όσια της ελληνικής φυλής»διαλαλούσαν τα, μετριοπαθή κατά τ’άλλα, «Μακεδονικά Νέα». Η «Μακεδονία», εμφανίζεται πιο διακριτική μιας και στην αρχή τα αποτελέσματα δεν είναι ξεκάθαρα ακόμη: «Το θαυμάσιο σύστημα της αναλογικής απέδειξε χιμαιρικόν το κίνδυνον του κομουνισμού, υπό τον οποίο που ελέγετο οτι σφαδάζει η Μακεδονία. Με την αναλογική απεδείχθη η μηδαμινότης των κομουνιστών. Και οι ελάχιστοι φωνασκοί είναι ξένης θρησκείας και ξένης εθνότητος από τους Ελληνας». (2)
Η, σχετικά μικρή, απήχηση του κομουνισμού στην χριστιανική κοινότητα εξηγείται από την γενικότερη σύσταση της. Η χριστιανική κοινωνία της πόλης είχε αλλοιωθεί από την έλευση του νοτιοελλαδίτικου κρατικού μηχανισμού και των γραφειοκρατών του, αλλά και από τους Εποικους, (την επίσημη ονομασία των χριστιανών προσφύγων που προέκυψαν από την διακρατική ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923). Η συντηρητική γηγενής κοινότητα ήταν σχετικά μικρή και αποτελούνταν από μικροεπαγγελματίες για τους οποίους ο κομουνισμός δεν έδινε λύση. Οι νοτιοελλαδίτες ήταν κατά πλειοψηφία συνδεδεμένοι με τον κρατικό μηχανισμό και άρα εξ ορισμού αντίθετοι με κοινωνικά ανατρεπτικές ιδεολογίες. Οι πρόσφυγες είχαν συνδέσει την τύχη τους με τον βενιζελισμό, φορέα του ελληνικού εθνικισμού μιας και έβλεπαν οτι η νέα τους πατρίδα ήταν ήδη γεμάτη και μάλιστα από «αλλοεθνείς». (Για τους προσφυγικούς παράγοντες η μάχη εναντίων των εβραίων αργότερα έγινε μια μέθοδος για να αποδείξουν την – αμφισβητούμενη από τους γηγενείς έλληνες – ελληνικότητα τους και ταυτόχρονα να καρπωθούν οικονομικά και κρατικά οφέλη στηριζόμενοι πάνω σε υπάρχουσες αντισημιτικές δοξασίες). Άλλωστε η «πίτα» συνεχώς μίκραινε αφού η ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό κράτος είχε οδηγήσει σε μια ύφεση αφού είχε στερηθεί της βαλκανικής ενδοχώρας και την είχε μετατρέψει σε μια συνοριακή πόλη.
Τα μέτρα που εύχονταν τα Μακεδονικά Νέα δεν άργησαν να παρθούν και το 1927 είδε την ίδρυση των πρώτων παρακρατικών οργανώσεων που έχαιραν κρατικής ενίσχυσης και προστασίας. Άλλες είχαν περισσότερο αντικομουνιστικό χαρακτήρα, ενώ άλλες κυρίως αντισημιτικό όπως η Μακεδονική Εθνική Οργάνωση που οργάνωσε το πρώτο μποϋκοτάζ εναντίων εβραϊκών καταστημάτων απειλώντας να δώσει «αρμόζων μάθημα στην σφηκοφωλέα της Θεσσαλονίκης». Το Ιανουάριο του 1927 κατατέθηκε η άδεια για την ίδρυση της πιο διάσημης αντισημιτικής οργάνωσης, της Εθνικής Ένωσης «Η Ελλάς» ή αλλιώς ΕΕΕ και στις 5 Φεβρουαρίου 1927 αναγνωρίσθηκε από το Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης.
Ένα μήνα μετά είχαμε την δολοφονία του Γιοσέφ Καρεμφίλ.
Το πρώτο κομμάτι για την Οικία Σαλέμ στην Θεσσαλονίκη εδώ.
Ο πατέρας του Εμμανουέλ Σαλέμ, επιφανής δικηγόρος και homme d’influence της Θεσσαλονίκης εδώ.
Το σπίτι όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Θεσσαλονίκη/ Πηγή: Ραδάμανθυς
Ο Ραφαέλ Σαλέμ γεννιέται στην Θεσσαλονίκη, στην «Οικία Σαλέμ» της οδού Βασ.Ολγας στις 7/11/1898που είδαμε εδώ σε μια από τις πιο επιφανείς σεφαραδίτικες οικογένειες της πόλης, γιος του Εμμανουέλ και της Φορτουνέ. Παρά την γαλλική παιδεία της οικογενείας γράφεται στο ιταλικό γυμνάσιο και ζει στην πόλη μέχρι το 1914 όταν ο Εμμανουέλ Σαλέμ στέλνει την οικογένεια του στο Παρίσι. Εκεί ολοκληρώνει το Γυμνάσιο που είχε ξεκινήσει στην Θεσσαλονίκη και αποκτά το Πτυχίο της Νομικής παρά την κλίση του στα μαθηματικά. Αν και αρχικά εργάζεται ως διευθυντής μιας μεγάλης γαλλικής τράπεζας, σύντομα αποκτά πτυχίο Μηχανικού και αργότερα ένα διδακτορικό στα Μαθηματικά, χάρη στην πίεση φίλων που είχαν δει το ταλέντο του.
Με την έναρξη του Β’ΠΠ επιστρατεύεται και βρίσκεται στην Αγγλία ως μέλος της αγγλογαλλικής επιμελητείας και έτσι καταφέρνει να φυγαδεύσει την οικογένεια του, (το 1923 παντρεύεται την Αντριανα Τζεντίλι ντι Τζιουζέπε και μεταξύ των 3 παιδιών του βρίσκουμε τον Λιονέλ Σαλέμ, επιφανή πανεπιστημιακό καθηγητή που δραστηριοποιήθηκε στην Χημεία και στην εκλαΐκευση της επιστήμης), πριν την είσοδο των γερμανών. Δυστυχώς η μητέρα του, η αδερφή του, ο άντρας της και ένας από τους δυο γιούς τους δεν γλυτώνουν και χάνονται ανάμεσα στα 6.000.000 δολοφονηθέντων εβραίων.
ο Ραφαέλ Σαλέμ /Πηγή: προσωπ.αρχείο
πηγή: Πανεπ.Ρουέν
Το 1941 ο Ρ.Σαλέμ μεταναστεύει στις ΗΠΑ όπου διδάσκει ως λέκτορας και μετέπειτα ως καθηγητής στο γνωστό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης MIT – επίσης γίνεται επισκεπτών καθηγητής στο Χάρβαρντ και στο Στάνφορντ. Αποκτά έδρες τόσο στο Πανεπιστήμιο της Καέν, όσο και στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης όπου και εγκαθίσταται μετά το 1955. Παράγει σημαντικό έργο στην μελέτη της ανάλυσης Φουριέ (ο j95 εξηγεί γιατί είναι σημαντική εδώ) που αποτελεί το επίκεντρο της καριέρας του, ενώ εισάγει την ιδέα των τυχαίων μετρήσεων στην αρμονική ανάλυση. Προς τιμή του άλλωστε ονομάζονται οι αριθμοί Σαλέμ, (πληροφορίες εδώ και αναλυτική μαθηματική παρουσίαση εδώ), ενώ η μνήμη του διαιωνίζεται από το Εργαστήριο Μαθηματικών «Ραφαέλ Σαλέμ» του Πανεπιστημίου της Ρουέν, (ιστότοπος). Ιδιαίτερα γνωστό είναι το Βραβείο «Ραφαήλ Σαλέμ» (Prix Salem) που απονέμεται σε μαθηματικούς που ασχολούνται με την Μιγαδική και Αρμονική Ανάλυση και μάλιστα ο πρώτος βραβευθείσας ήταν ο Νικόλαος Βαρόπουλος, ενώ το 1980 απονεμήθηκε στον γνωστό μαθηματικό Στυλιανό Πηχωρίδη. Στο τέλος ας σημειώσουμε οτι μεταξύ των συνεργασιών του συμπεριλαμβάνεται και ο Νόρμπερτ Βίνερ, διεθνώς γνωστός ως πατέρας της επιστήμης συστημάτων/cybernetics, με τον οποίο έγραψαν ορισμένες κοινές εργασίες και ο οποίος έτυχε και αυτός να είναι εβραίος αλλά ασκενάζι.
πηγή:Πανεπ.St.Adrews
Προφανώς δεν τον γνώρισα αλλά αν κάτι μου έκανε εντύπωση τόσο στην έρευνα, όσο και αλληλογραφώντας με άτομα που τον γνώρισαν οι ίδιοι ήταν οτι το γεγονός οτι όλοι θέλησαν να τονίσουν την ζεστασιά του χαρακτήρα του και το χιούμορ του, γεγονός που τον έκανε ιδιαίτερα αγαπητό. Αν οι φωτογραφίες του αντανακλούν τον χαρακτήρα του, τότε αυτά τα άτομα αλλά και οι φίλοι του δεν πρέπει να είχαν και άδικο και ο οικογενειάρχης και φίλος Σαλέμ ήταν ισάξιος του διεθνούς φήμης επιστήμονα Σαλέμ.
Ο Ραφαήλ Σαλέμ, εκτός και αν η μελλοντική έρευνα μας επιφυλάσσει επιπλέον εκπλήξεις, πρέπει να είναι ο κορυφαίος θετικός επιστήμονας που ανέδειξε η εβραϊκή κοινότητα της χώρας μας, ενώ πρέπει να είναιο κορυφαίος μαθηματικός που γεννήθηκε στον ελλαδικό χώρο μετά τους αρχαίους. Στα σίγουρα πάντως είναι ο κορυφαίος Θεσσαλονικιός μαθηματικός όλων των εποχών και από τους σημαντικότερους επιστήμονες της νεώτερης ιστορίας της.
Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να διαβάσετε την βιογραφία του στα γαλλικά εδώ και μια πιο σύντομη εδώ.
Ο τάφος του Ρ.Σαλέμ και της γυναίκας του/πηγή: wikimedia
More on the Salem Mansion in Salonica he was born and raised here.
More on Emmanuel Salem, prominent lawyer and homme d’influence of Salonica here.
The house in Salonika in which he was born and raised/Source: Radamanth
Raphaël Salem is born in Salonica, in the «Salem Mansion» of Vas.Olgas str. on November, 7th 1898which we already saw in this post in one of the most prominent and cosmopolitan sefardic families of the city, son of Emmanuel and Fortunée. Despite the predominant french culture he enlists in the italian gymnasium and lives in the city until 1914 when Emmanuel Salem sends his family to Paris. He completes high school there and he obtains a degree in Law despite his propensity towards math. Initially he becomes a manager in a bank but soon he obtains a degree in Engineering and later a PhD in Math thanks to the pressure of friends who had recognized his talent.
After the beginning of WW2 he joins the Army and finds himself in England as part of the anglofrench cooperation project and he manages to help his family, (he gets married in 1923 with Adriana Gentili di Giuseppe and fathers 3 kids, one of them is the prominent Chemistry Professor Lionel Salem), escape before the germans enter Paris. Unfortunately his mother, his sister, her husband and one of their two sons do not make it and are lost among the 6.000.000 slain Jews.
Raphael Salem/source:personal archive
source:Univ.Ruen
In 1941 R.Salem emigrates to the US where he teaches initially as a lecturer and later as a professor in the famous Massachusetts Institute of Technology MIT; he also becomes visiting professor in Harvard and Stanford. He also obtains a chair in Caen and in the University of Sorbonne where he eventually settles in 1955. His work and contributions evolve mainly around the Fourier analysis (greek blogger j95 has a nice piece here), while he introduces the idea of random measurements in harmonic analysis. The Salem Numbers are named after him, (more information here and analytical mathematical presentation here), while his memory is perpetuated by the Laboratory of Mathematics «Raphael Salem» of the University of Rοuen, (website). The Salem Prize (Prix Salem) is an especially prestigious prize awarded to mathematicians whose work is the same as Salem’s, ie Complex and Harmonic Analysis and the first winner was Nicolaos Varopoulos, while in 1980 was awarded to the noted greek mathematician Stylianos Pichoridis. Among his most important collaborations were the joint papers he wrote with Robert Wiener, father of cybernetics who incidentally was also a Jew but an askenazi one.
source:Univ.St.Andrews
I obviously never met him but if something struck me during research but also corresponding with persons who had met him personally was the fact that everybody wished to stress the warmth of his character and sense of humor, fact that made him especially popular. If his pictures reflect also of his character, then these persons and his friends were not wrong and the family man and friend Salem was equal to the internationally known scientist Salem.
Raphael Salem, unless future research proves us wrong, must be the greatest positive scientist ever to have come out of the Jewish community of this country, while he most probably must be the greatest mathematician born in the greek world after the ancient times. But for sure he is the most important mathematician ever to have been born in Salonica and one of the most important scientists of her modern history.
The tomb of Raphael Salem and his wife/source:wikimedia
Η ιστορία της Οικίας Σαλέμ στην Θεσσαλονίκη εδώ.
Η ιστορία του γιού του Ραφαέλ Σαλέμ, διεθνούς φήμης μαθηματικού εδώ.
Το σπίτι στο οποίο έζησε από το 1887 μέχρι το 1914 στην Β.Ολγας
Ο Εμμανουέλ Σαλέμ γεννιέται το 1859 στην Θεσσαλονίκη με πατέρα τον ραβίνο Ραφαέλ Σαλέμ, ενώ τα πρώτα του βήματα ως δικηγόρος τα κάνει δίπλα στο γραφείο του Γιοντατζιόν Γενί, ενώ συνέχισε με τον μεγάλο ιταλό δικηγόρο και πρόξενο της Ολλανδίας avv.Grac(c?)i. Το 1879 πηγαίνει στην Κωνσταντινούπολη για να πάρει και τυπικά το δίπλωμα από την Νομική Σχολή και σύντομα αναδεικνύεται όχι μόνο ως ηγετικό στέλεχος της εβραϊκής κοινότητας αλλά και ως ο πιο σημαντικός νομομαθής της Θεσσαλονίκης και ανάμεσα στους μεγαλύτερους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στα θέματα του Διεθνούς Δικαίου. Η επιρροή του στην πόλη είναι εμφανής από το γεγονός οτι το όνομα του εμφανίζεται σε όλες τις ιδρυτικές πράξεις των μεγάλων έργων υποδομής της πόλης που εξευρωπαΐζονταν γρηγορότερα από κάθε άλλη πόλη στα Βαλκάνια – στις καινούργιες εταιρίες υδάτων, φωταερίου, ηλεκτροδότησης, τραμ αλλά και σε μεγάλες επιχειρήσεις όπως στην ίδρυση της Τράπεζας Θεσσαλονίκης (Banque de Salonique)το 1888 της οποίας μετείχε στο διοικητικό συμβούλιο από το 1891 μέχρι το 1937 και διοικητικός διευθυντής από το 1918. Ταυτόχρονα πρωτοστατεί στην δημιουργία του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης και γίνεται ο πρώτος γενικός γραμματέας του, (το τριουμβιράτο αποτελούνταν από τον τούρκο πρόεδρο, τον έλληνα χριστιανό ταμία και τον Ε.Σαλέμ, ενώ η επίσημη γλώσσα είναι η γαλλική – ενδειξη του κοσμοπολιτισμού της πόλης).
4γλωσση ανακοίνωση του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης στα γαλλικά, ελληνικά αριστερά και τουρκικά και λαντίνο δεξιά (ισπανοεβραϊκά με εβραϊκούς χαρακτήρες) /Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας
Η Παλαιά Ηλεκτρική Εταιρία της Θεσσαλονίκης/ H.Πετρόπουλος
Aξίζει να σημειωθεί η συμμετοχή του στο εντυπωσιακό δίκτυο ιδρυμάτων πρόνοιας της πόλης, (νοσοκομείο, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη απόρων, φρενοκομείο, μαιευτήριο, ορφανοτροφεία, ταμεία προικοδότησης απόρων κοριτσιών κ.α.), ενώ έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ίδρυση του Ορφανοτροφείου Αλλατίνι το οποίου κτίριο υπάρχει ακόμα και σήμερα στην Θεσσαλονίκη στην οδό Βελισσαρίου.
Αποκορύφωμα της καριέρας του μπορεί να θεωρηθεί η συμμετοχή του σε διεθνείς συζητήσεις όπως η Συνθήκη της Λωζάνης, ενώ αξίζει τον κόπο να αναφερθώ και στην κλήση του να συμμετάσχει στην επιτροπή που να αναμόρφωνε την Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1908 αν και οπαδός του Σουλτάνου και όχι των Νεότουρκων. Για τις
Η Banque de Salonique σήμερα στην Θεσσαλονίκη/πηγή:Ραδάμανθυς
υπηρεσίες του στις διαμάχες Βατικανού-Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ο Πάπας Λέων ΙΙΙ τον έχρισε μέλος του Τάγματος της Αγίας Έδρας του Πίου ΙΧ το 1889, ενώ ελαβε τιμητικές διακρίσεις από την Αυστροουγγαρία, την Ιταλία, την Γαλλία, το Βέλγιο, την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την Τουρκία – η Ελλάδα τον τίμησε απονέμοντας τον Ταξιάρχη (;) του Τάγματος του Σωτήρα, (από αυτό υποθέτουμε οτι ο Ε.Σαλέμ επέλεξε και την ελληνική ιθαγένεια μετά το 1913). Αποτελεί ενδεικτικό της πανευρωπαϊκής φήμης του οτι εργασίες του δημοσιεύονταν τακτικά στο Journal de Droit International Prive για πολλά χρόνια μεταξύ 1888 και 1901, ενώ η δικονομική του γνώμη αναφέρεται ως έγκυρη πηγή από τον ίδιο τον γάλλο πρωθυπουργό Ribot σε συνέλευση του γαλλικού κοινοβουλίου σε μια προσπάθεια να ηρεμήσει την κοινή γνώμη σε μια δημόσια υπόθεση της εποχής.
Ενα γεγονός που προσωπικά βρήκα ενδιαφέρον είναι οτι το όνομα του εμφανίζεται και σε μαρτυρίες χριστιανών σαλονικιών οι οποίοι έφτασαν στην πόλη μετά την αναχώρηση του, ενδεικτικό της φήμης και κληρονομιάς του ως homme d’influence. Ο Κώστας Τομανάς, ο οποίος ανήκει σε αυτό το μεταναστευτικό κύμα, μιλάει για τον Εμμανουέλ Σαλέμ ως άνθρωπο αξεπέραστου κύρους και βαθύτατης ευγένειας και αναφέρεται στην κόντρα του με τον Εμμανουέλ Καράσσο ηγετικό στέλεχος των Νεότουρκων.
Η συναγωγή "Don Isaac Abravanel" των σεφαραδιτών του Παρισιού/Al Syete
Ο Ε.Σαλέμ τα τελευταία χρόνια της ζωής του μεταναστεύει στο Παρίσι και συνεχίζει να ασχολείται με την δικηγορία αλλά και με μεγάλες επιχειρήσεις – πέρα από την Τράπεζα Θεσσαλονίκης βρήκα το όνομα του μέχρι και στην επιχείρηση του Χρηματιστηρίου του Καΐρου Salonica Tobacco Company. Γίνεται, επίσης, πρόεδρος της Αδελφότητας Σαλονικιών Εβραίων, (η οποία αργότερα ενώθηκε με την Λατρευτικό Σύλλογο Ανατολίτων του Παρισιού των εβραίων τουρκικής καταγωγής για να δημιουργήσουν την Λατρευτική Ενωση Σεφαραδιτών), αλλά και μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Alliance Universelle Israelite και του Μεγάλου Συμβουλίου της Συνόδου των Ισραηλιτών της Γαλλίας. Πεθαίνει τον Φεβρουάριο του 1940 στο Παρίσι, ενώ η γυναίκα του Φορτουνέ του έχει χαρίσει ένα κορίτσι και ένα αγόρι, τον Ραφαήλ Σαλέμ. Αλλά με αυτόν θα ασχοληθούμε στο τρίτο μέρος της τριλογίας μας.
Σημαντικό κομμάτι αυτού του άρθρου βασίστηκε στην εργασία της αναπληρώτριας καθηγήτριας της Νομικής του Αριστοτελείου Στέλλας Σαλέμ για το Παγκόσμιο Συνέδριο Εβραίων Νομικών που έγινε το 1998 στην Θεσσαλονίκη, ενώ τα υπόλοιπα είναι προέρχονται από το Ιστορία των Ισραηλιτών της Θεσσαλονίκης του Ι.Νεχαμά, τα βιβλία του Κ.Τομανά και το προσωπικό μου αρχείο – οι φωτογραφίες είναι του ραδάμανθυ.
Τhe history of the Salem Mansion in Salonica here.
The history of his son Raphael Salem, famous mathematician here.
The house where he lived from 1887 to 1914 in Vas.Olgas avenue
Emmanuel Salem is born in 1859 by rabbi Raphael Salem and he orients himself in Law. His first steps are in Yodajon Yeni’s office and he continues with the great italian lawyer and consul of The Netherlands avv.Grac(c?)i. In 1879 he obtains the Law degree in Constantinople and soon distinguishes himself not only a leading member of the Jewish Community but also as the most prominent jurist of Salonika and among the most prominent in the entire Ottoman Empire in matters of International Law. His influence in the city can be seen in his name involved in the founding acts of all major infrastructure enterprises which bring Salonica close to Western Europe faster than any other city in the Balkans – the new water company, gas company, tram, electric company but also in major corporations like the founding of the Banque du Salonique in which he became part of the board in 1891 and acted as the executive director from 1918 until 1937. He also plays a major part in the founding of the first Lawyer Association of Thessaloniki and became its first general secretary, (the triumvirate consisted by the turkish president, the greek christian teller and E.Salem as general secretary, with the official language being French; indicative of the cosmopolitan city).
4language announcement by the Lawyer Association of Salonika in french and greek on the left and turkish and ladino (judeospanish with jewish characters) on the right/ Istoriko Arhio Makedonias
The Old Electric Company of Thessaloniki/Ε.Petropoulos
He was also involved in the impressive network of welfare organizations of the Jewish Community, (hospital, medical aid to the indigent, mental institution, dowry aid and others), with a decisive impact on the founding of the Allatini Orphanage whose building still stands today in Thessaloniki in Velissariou street.
Banque de Salonique today in Salonica/source:Radamanth
The pinnacle of his career is considered his involvement in the post-WW1 negotiations like the Lausanne Treaty, while it should also be noted his invitation to participate in the committee to reform the Ottoman Empire in 1908 although he favored the Sultan than the Young Turks. For his services in a Vatican – Ottoman Empire dispute it was conferred to him the Order of the Holy See of Pius IX by Pope Leo III in 1889. He was awarded honors by many countries which included the AustroHungarian Empire, Italy, France, Belgium, the Ottoman Empire, Turkey, while Greece conferred on him the Order of Savior, (from this we deduct that he also had the greek citizenship). It is indicative of his paneuropean fame the fact that not only did he publish regularly in the Journal de Droit International Prive between 1888 and 1901 but his juridical opinion was cited by the Prime Minister of France Ribot during a meeting of the french Parliament in an effort to calm public opinion in a high-profiled case of the era.
A fact that I found interesting is that his name appears in testimonies of christian thessalonians who arrived in the city after his departure, indicative of his reputation and legacy of this «homme d’influence». Kostas Tomanas, who belongs in this migratory wave, speaks of Emmanuel Salem as a man of incomparable status and of a noble soul and refers to his antagonism with Emmanuel Carasso, a leading member of the Young Turks.
The synagogue in Paris of the Salonican Jews/El Syete
E.Salem passed the latter part of his life in France where he emigrated in Paris and continued to practice Law and be involved in major enterprises as we saw before; besides Banque de Salonique, I managed to find his participation even in the Cairo Stock Exchange listed Salonica Cigarette Company. He became the president of the Salonican Jews Brotherhood, (which was to merge with the Religious Association of Easterners of Paris of Jews with ottoman origin to create the Religious Sephardic Association of Paris) and board member of the Alliance Universelle Israelite and the Great Counsil of the French Jews. He dies in February of 1940 in Paris, while his wife Fortunè gave him a girl and a boy named Raphael Salem. But he will be the object of our next installment.
much of this article is based on the work by Assistant Professor of the Law Faculty Mrs.Stella Salem for the International Conference of Jewish Lawyers and Jurists which took place in Salonica in 1998. The rest is based in Nehama’s History of the Jews of Salonica, Kostas Tomanas books and my personal collection – the photos belong to radamanth.
Abravanel, the Blog 
