Ένα γραμματόσημο για την Θεσσαλονίκη – το λιμάνι/A stamp for Salonika – the port

Ελληνικά (english translation follows below)

Βγαίνω εκτός της ροής των θεμάτων, (η σειρά «Ο θάνατος στον Ιουδαϊσμό» συνεχίζεται κανονικά), γιατί έκανα μια ανακάλυψη που με έκανε να κοντοσταθώ.

Αυτό το γραμματόσημο ανήκει στην σειρά «Διασπορά» που εκδόθηκε από το Keren Kayemeth LeΙsrael πριν την ίδρυση του Ισραήλ και σκοπό είχαν την χρησιμοποίηση τους ως χαρτόσημα σε σιωνιστικά έγγραφα και σαν μέθοδο οικονομικής ενίσχυσης. Επίσης χρησιμοποιήθηκαν και ως ισραηλινά γραμματόσημα για μια μικρή περίοδο μέχρι να τυπωθούν νέα μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας το 1948.

Αν σας θυμίζει κάτι είναι γιατί όντως απεικονίζει την Θεσσαλονίκη και τον Λευκό Πύργο, (ο οποίος πήρε το όνομα του χάρη στον εβραίο Νατάν Γκιντιλί και αποτελεί την ελληνική απόδοση της λαϊκής εβραϊκής ονομασίας του). Το κείμενο γράφει «Εβραίοι Ψαράδες στο λιμάνι της Σαλονίκης» και απεικονίζει μια κλασική βάρκα των εβραίων ψαράδων με φόντο την Λεωφόρο Νίκης, τα χαμηλά τότε σπίτια της παραλίας και τον Λευκό Πύργο. Η χρονιά της έκδοσης είναι το 1943, τον ίδιο χρόνο που δεκάδες χιλιάδων θεσσαλονικέων ανέβαιναν στα βαγόνια ζώων που θα τους οδηγούσαν στο στρατόπεδο εξόντωσης του Άουσβιτς και από το οποίο μόνο 2.000 θα επέστρεφαν.

Στο προσκήνιο εβραίος ψαράς

Σε πολλούς μπορεί να κάνει εντύπωση αλλά αυτή ήταν η κλασική εικόνα των εβραίων της πόλης που, παρά την ισχυρή εμπορική και πνευματική κίνηση της, κυριαρχούσε το επάγγελμα του ψαρά και του χαμάλη. Στο ανεκτίμητο βιβλίο «Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, 1856 – 1919» της Ρένας Μόλχο μαθαίνουμε οτι το 1919 το μεγαλύτερο μέρος των σαλονικιών  (εβραίων) ασχολούνταν με επαγγέλματα της θάλασσας, 9.000 ψαράδες, χαμάληδες, λιμενεργάτες σε ένα σύνολο περίπου 35.000 ατόμων που συνιστούσαν το εργατικό δυναμικό των 70+.000 εβραίων σε μια Θεσσαλονίκη περίπου 130.000 κατοίκων (1). Οι ψαράδες ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες, τους Μόρο/Moro που ψάρευαν με καΐκια στην ανοικτή θάλασσα και του Γκριπάρι/Gripari που ψάρευαν παράκτια στον Θερμαϊκό. Κάθε συντεχνία είχε τους δικούς της κανόνες, τα δικά της έθιμα και κανόνες με τους Μόρο να θεωρούνται υποδεέστεροι από τους Γκριπάρι που θεωρούνταν τεχνίτες και περισσότερο μορφωμένοι (2).

χαμάλης

Οι χαμάληδες συνιστούσαν τις δικές τους συντεχνίες ανάλογα με το είδος των εμπορευμάτων που μετέφεραν: los hamales del Sibi/χαμάληδες της συνοικίας Σιμπή με τα παστά – los hamales del commerco/οι χαμάληδες της αγοράς, il hamaliko de la kioshe/ο χαμάλης της γωνιάς του δρόμου. Άλλοι ήταν λιμενεργάτες και λειτουργούσαν τις μαούνες που μετέφεραν τα εμπορεύματα από τα πλοία στο λιμάνι. Η κυριαρχία του εβραϊκού προλεταριάτου στο λιμάνι ήταν τέτοια που η ημέρα αργίας του λιμανιού ήταν το Σαμπάτ/Σάββατο και έμεινε για τουλάχιστον 14 χρόνια μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα όταν επιβλήθηκε η χριστιανική Κυριακή ως ημέρα αργίας στους εβραίους εργάτες. Οι  σύγχρονες μαρτυρίες των εργατών (3) μάλιστα μας πληροφορούν οτι ακόμα και μέχρι την δεκαετία του ’30 οι χριστιανοί εργάτες ήταν αναγκασμένοι να μάθουν κάποια ισπανοεβραϊκά/λαντίνο ώστε να μπορούν να λειτουργήσουν στο λιμάνι.

Το Οθωμανικό Τελωνείο στο βάθος είναι το πρώτο κτίριο της Θεσσαλονίκης που χρησιμοποιεί οπλισμένο σκυρόδεμα. Αρχιτέκτονας ο Έλι Μοδιάνο, ενώ ξεκίνησε από τον ντονμέ Τζαβίντ Μπέη.

Το λιμάνι της Θεσσαλονίκης ήταν με διαφορά το μεγαλύτερο των Βαλκανίων και η κατάληψη της Θεσσαλονίκης είχε συνοδευθεί από την αγωνία του Πειραιά οτι θα συρρικνώνονταν από την δυναμικότητα του σαλονικιώτικου εμπορίου (4).  Η ικανότητα τους ήταν τέτοια που ήδη από το 1910 σιωνιστές ηγέτες, όπως ο πατέρας του σύγχρονου Ισραήλ Νταβίντ Μπεν Γκουριόν, είχαν προσπαθήσει να εισάγουν τους σαλονικιούς λιμενεργάτες στην Παλαιστίνη προσπαθώντας να δημιουργήσουν εβραϊκά λιμάνια και να σπάσουν το αραβικό μονοπώλιο. Η προσπάθεια τότε ουσιαστικά απέτυχε αφού ακόμα και οι ίδιοι οι Σιωνιστές της Θεσσαλονίκης ευνοούσαν την ανάδειξη της ίδιας της Θεσσαλονίκης ως μιας εβραϊκής αυτοδιοικούμενης οντότητας και όχι την μετανάστευση.

Οι προσπάθειες της κεντρικής σιωνιστικής ηγεσίας πέτυχαν την δεκαετία του ’30 όταν η κρατική προσπάθεια αποεβραϊσμού της πόλης κορυφώθηκε με το Πογκρόμ του Συνοικισμού του Κάμπελ που προκάλεσε μια μαζική έξοδο εβραίων προσφύγων. Το ηγετικό στέλεχος Μπαρούχ Ουζιέλ που ήταν ο ίδιος σαλονικιός και είχε ήδη μεταναστεύσει και προέδρευε της Επιτροπής Ελλήνων Μεταναστών, (εδώ η σελίδα του στην ισραηλινή Κνέσσετ),  έπεισε την κεντρική επιτροπή να εκμεταλλευθεί την κατάσταση επ’ ευκαιρία της ίδρυσης του νέου λιμανιού της Χάιφας και να εισάγει τους πολύτιμους εβραίους λιμενεργάτες. Το 1932 ο πρόεδρος της Εργατικής Συμβουλίου και μετέπειτα δήμαρχος της Χάιφας Αμπά Χουσί ταξίδεψε ως την Θεσσαλονίκη και κατάφερε να πείσει 100 εργάτες με τις οικογένειες τους να τον ακολουθήσουν, ενώ αργότερα ακολούθησαν άλλοι. Αυτοί υπήρξαν ο πυρήνας του λιμανιού και όταν η αραβική εξέγερση του 1936 απείλησε με οικονομικό στραγγαλισμό την εβραϊκή οικονομία του Γισούβ, (η εβραϊκή παροικία στην Παλαιστίνη), ανέλαβαν το σύνολο της λειτουργίας του και την συνέχιση των εβραϊκών εξαγωγών. Εξίσου σημαντικό ρόλο έπαιξαν αργότερα στην ανάπτυξη του λιμανιού της Γιάφα.

Ο Αμπά Χουσί αναφέρει οτι οι εργάτες «επιλέχθησαν», μεταξύ των άλλων, με βάση τις δυνατότητες τους να μεταφέρουν μέχρι 400 κιλά στις πλάτες τους, κάτι που οι άραβες εργάτες αδυνατούσαν να κάνουν. Άλλες πηγές όμως (5) αναφέρουν οτι η επιλογή είχε να κάνει με άλλα κριτήρια: στην άκρως ανεπτυγμένη πολιτικά Θεσσαλονίκη οι Σιωνιστές βρίσκονταν σε αντιπαράθεση με τους Κομουνιστές για την κατάκτηση του προλεταριάτου της πόλης. (Υπενθυμίζω οτι ο κομουνισμός ήταν μια ουσιαστικά εβραϊκή υπόθεση στην Θεσσαλονίκη – στις εκλογές του 1926 το 60% των ψήφων του ΚΚΕ ήταν εβραικές παρά οτι πλέον ο εβραικός πληθυσμός ήταν μειοψηφία στην πόλη και οτι η πλειοψηφία στήριξε το Λαϊκό Κόμμα). Οπότε η επιλογή που έδινε διέξοδο σε μια εχθρική πραγματικότητα έγινε τόσο με βάση τις δυνατότητες τους, όσο και με πολιτικά κριτήρια παρά την επικράτηση του Σοσιαλιστικού Σιωνισμού στο Ισραήλ. Χαρακτηριστική ένδειξη είναι οτι σχεδόν όλοι προήλθαν από τον Οικισμό 151 και όχι από τον κομουνιστικό Βαρδάρη (Ρεζί Βαρδάρ όπως είναι γνωστό), παρά οτι εκεί συγκεντρώνονταν η πλειοψηφία του προλεταριάτου του λιμανιού.

Μεταξύ των εξαίρετων ονομάτων εκείνου του κύματος είναι ο, εννιάχρονος τότε, Μορδοχάι Μάνο που αργότερα ίδρυσε μια από τις μεγαλύτερες ναυτιλιακές εταιρίες του Ισραήλ, την Mano Maritime που είναι μάλλον περήφανη για την καταγωγή της αν κρίνουμε από τον ιστότοπο. Ενας άλλο σημαντικό άτομο ήταν ο Λεόν Ρεκανάτι που ίδρυσε στο Ισραήλ την Discount Bank και είδαμε σε αυτή την ανάρτηση να έχει χρηματοδοτήσει την δημιουργία της σαλονικιώτικης συναγωγής στο Τελ Αβίβ σε σχήμα των κοχυλιών του Θερμαικού.

Γραμματόσημο του Ισραήλ με το λιμάνι της Θεσσαλονίκης, την συναγωγή Μπεθ Σαούλ και παραδοσιακή φορεσιά σαλονικιάς/1997

Ψάχνοντας για πληροφορίες στο Διαδίκτυο έπεσα κατά τύχη σε ένα δημοσίευμα της ισραηλινής εφημερίδας Χααρέτς που αναφέρει οτι η ισραηλινή ναυτιλιακή εταιρία ZIM σκέφτονταν να αναλάβει την διαχείριση του λιμανιού της Θεσσαλονίκης το 2008 – προσωπικά το βρήκα μάλλον διασκεδαστικό. Άκρως σοβαρή όμως είναι η συνειδητοποίηση της μεγάλης ελληνικής παροικίας που υπάρχει εκτός Ελλάδας λόγω της μετανάστευσης πριν και μετά τον πόλεμο. Μόνο στο Ισραήλ υπολογίζεται οτι υπάρχουν 30.000 ομογενείς, (6) ενώ στις ΗΠΑ και την Γαλλία είναι άγνωστος ο αριθμός τους, (με περισσότερο ενδεικτικές τις περίπτωσεις του Προέδρου της Γαλλίας Νικολά Σαρκοζύ του οποίου ο παππούς είναι ο σαλονικιός εβραίος Μπενίκο Μαλλάχ, του τραγουδιστή Γιεχούντα Πόλικερ στο Ισραήλ και την βουλευτίνα του Κογκρέσου στις ΗΠΑ Σέλευ Μπέρκλευ).

Αυτοί αποτελούν μια ανεκμετάλλευτη πραγματικότητα για την παρακμάζουσα οικονομία της Θεσσαλονίκης η οποία έχει ανάγκη τόσο τον τουρισμό και πιθανές ευκαιρίες για επενδύσεις, αλλά και για την ίδια την εβραϊκή κοινότητα που οφείλει να διευκολύνει αυτές τις επαφές και να τους εντάξει  ενεργά πέρα από την απλή ενημέρωση που έχει αναλάβει σήμερα. Επίσης να επανακτήσει το σύνολο της ιστορίας της, όχι μόνο την αριστοκρατία της Θεσσαλονίκης των Μοδιάνο, Αλλατίνι κτλ – δεν υπάρχει πλεον λόγος στην μεταπολιτευτική Ελλάδα να τους αποφεύγει.

Οσο για τους ψαράδες της Θεσσαλονίκης… είναι στο χέρι των σύγχρονων κατοίκων της να αγκαλιάσουν το σύγχρονο παρελθόν της από το να αναγκάζονται να δημιουργούν ένα φανταστικό – χωρίς την συνειδητοποίηση αυτή είναι καταδικασμένοι να αφήνονται να λειτουργούν κάτω από τα ίδια συμπλέγματα που ευθύνονται για πολλά από τα σημερινά προβλήματα της.

Είμαι από το Ρεζή Βαρδάρη, τον παλιό συνοικισμό
Εβραιόπουλα λεβέντες είδαμε εκεί το φως
Το φωνάζω και καυχιέμαι: Είμαι Θεσσαλονικιός
Και θα είμαι ως το τέλος γνήσιος και πιστός Ρωμιός

σύνθεση του Ιακώβ Λεβή που μετά το Αουσβιτς μετανάστευσε στο Ισραήλ (6)

English

I’m leaving the series «Death in Judaism» for a moment because a small discovery which made me halt.

This stamp belongs to the «Diaspora» series issued by the Keren Kayemeth LeΙsrael before the founding of the State of Israel and were used both as stamps on zionist documents and as a means of economically contributing to the goals of KKL. They were also used as israeli stamps for a brief period in 1948 until new ones were printed after the declaration of independence in 1948.

If it reminds you something it’s because it indeed depicts Salonika and the White Tower, (which was named thanks to the jew Natan Guidili and is the greek version of the popular jewish name). The text says «Jewish Fishermen at the port of Saloniki» and shows a classic boat of Jewish fishermen and in the background Nikis Avenue with the, then, low houses and the White Tower. The year it was issued is 1943, the same year when tenths of thousands of Salonicans were transported with cattle-wagons to the death camp of Auschwitz and only 2.000 would return.

A jewish fisherman in the foreground

To many it may come as a surprise but this was the iconic image of the Jews of the city, which despite it’s potent commercial and intellectual activity, was dominated from the professions of fisherman and hamal/porter. In the invaluable book by Rena Molho «The Jews of Salonica, 1856 – 1919» we learn than in 1919 the largest part of the jewish inhabitants of Salonica were employed in sea profession, 9.000 fishermen, porters, port workers from a manpower totaling around 35.000 persons in a 70+.000 strong community in a city of 130.000 inhabitants. (1) The fishermen were organized into guilds, the Moro which fished with caiques in the open seas and the Grippari which stayed near the shore of the Thermaikos Gulf. Each guild had its own customs and rules with the Moro being considered less than the Grippari which had an artisan status and were more educated. (2)

a hamal/porter

The hamals/porters had also their own guilds according to the type of merchandise they would be carrying: los hamales del Sibi/the Sibi Quarter porters for salted food – los hamales del commerco/the marketplace porter , il hamaliko de la kioshe/the smalltime street corner porter. Others were the port workers which operated the maunas/keelboats which transported goods from the ships to the port and operated the port itself. The dominance of the Jewish workforce was such that the day of rest in the harbor was Shabbat/Saturday and remained such for at least 14 years after the incorporation of Salonica in Greece, when the christian Sunday was imposed as the day of rest to the Jewish workers. Contemporary testimonies of workers (3) inform us that even in the 30’s the christian workers were forced to learn judeospanish/ladino to be able to function in the harbor.

The Ottoman Customs in the back is the first building to use reinforced concrete in Salonika. The engineer is Eli Modiano and was commenced by donme Cavid Bei

The port of Thessaloniki was by far the most important of the Balkans and the occupation of Salonica was accompanied by concern in the Piraeus harbor that it would shrink in front of the dynamism of the salonican trade.(4)  Their ability was such that already in 1910 zionist leaders, like the founding father of Israel David Ben Gurion, tried to import salonican dockworkers in Palestine in an effort to break arab monopoly and create jewish ports. The effort then failed because even the Salonican Zionists favored the transformation of Salonica into a self-governed Jewish entity and not immigration.

The efforts of the central zionist leadership met with success in the 30’s when the State’s effort to wipe out Jewish influence in the city culminated in the Kambel Quarter Pogrom which caused a mass exodus of jewish refugees. A leading member, Baruch Uziel who was himself a salonican and had already immigrated and chaired the Greek Immigrants Committee (here is his page in the israeli Knesset)  convinced the central committee to take advantage of the situation given that the new Haifa port was about to begin operations and import the valuable jewish dockworkers. In 1932 the president of the Workers Council and later Mayor of Haifa Abba Hushi traveled to Salonika and managed to convince 100 workers and their families to follow, while others followed later. They became the core of the port and when the Arab Revolt of 1936 threatened with economic death the Yisuv, (the jewish community in Palestine), they took over all of the operations and the continuation of Jewish exports. They played an equally important role in the development of the Yaffo port later on.

Abba Hushi reports that the workers were «chosen», among other things for their ability to lift up to 400kg, something that arab workers could not achieve. Other sources, though, speak of this selection based on other motives: in the politically active Salonica the Zionists were in constant competition with the Communists to win the proletariat of the city. (I remind that Communism was basically a Jewish affair in Salonica – in the 1926 General Elections 60% of the Communist Party of Greece’s votes were Jewish despite that the Jews were now a minority in the city and in majority supported the conservative Laiko Komma). Therefore the choice that was to provide an exit in an increasingly hostile reality was based on their skills but also on political criteria despite the prevailing of Socialist Zionism in Israel. Indicative is the fact that almost all of them came from the 151 Quarter and not from the Regie Vardar Quarter despite the fact that the majority of the harbor’s proletariat resided there. (5)

Among the prominent members of that immigrant wave was the, then 9 year old, Mordechai Mano which later founded one of Israel’s major maritime companies, Mano Maritime which I imagine is rather proud of its background given the company’s site. Another important person is Leon Rekanati which founded the Discount Bank and as we saw donated the money for the salonican synagogue of Tel Aviv in the shape of Thermaikos Gulf sea shells.

Israeli stamp depicting the White Tower, the port of Salonica, the Beth Saul synagogue and a woman in traditional salonican outfit/1997

Looking for information in the Internet I accidentally stumbled in an article of the israeli newspaper Haaretz which reports that the israeli maritime company ZIM was interested in acquiring the management of the Salonica Port in 2008 – personally I found it somewhat amusing. But I’m being very serious that we should become conscious of the vast greek colony outside Greece due to the immigration before and after WW2. Only in Israel there are an estimated 30.000 Greek Jews, (6) while in the USA and France their number is unknown, (with most prominent being the cases of President of France Nicola Sarkozy whose grandparent was the salonican jew Benico Mallah, israeli singer Yehuda Poliker or US congresswoman Shelley Berkley).

These remain an untapped resource for the declining economy of Thessaloniki which needs both the tourism and possible chances for investment. This also true for the Jewish Community itself which must facilitate these contacts and try to mobilitate them in an active way rather than the simple briefing which does today. It should also reacquire the totality of its history, not only the aristocracy of the city of the Modiano’s, the Alattini’s etc – there is no reason today to avoid the rest in post-1973 Greece.

As for the fishermen of Salonica… it is up to the contemporary inhabitants to embrace their recent past than having to create an imaginary one – without becoming conscious of this fact they are doomed to operate under the same complexes which are responsible for many of its problems today.

I am from the Regie Vardari, the old quarter
Fine proud Jews, there we saw the light
I am going to say it and boast about it: I am Salonican
and to the end I’ll be a true Romios

a composition by Iakov Levi who after Auschwitz emigrated to Israel (6)