Η Αρχαία Εβραϊκή νεκρόπολη της Θεσσαλονίκης/The Ancient Jewish necropolis of Salonica

Ελληνικά (english translation follows below)

Μέρος του Εβραικού Νεκροταφείου - αριστερά η π.Φιλοσοφική, στο κέντρο η Ροτόντα

Η προηγούμενη ανάρτηση για το Μόσχο, τον πρώτο «Έλληνα Εβραίο», προκάλεσε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση που με βοήθησε να ξεκαθαρίσω ορισμένες απορίες μου και για αυτό ευχαριστώ θερμά τους συμμετάσχοντες π2, Ρογήρου και Δύτη των Νυπτήρων. Θεωρώ οτι είναι μια καλή ευκαιρία να ασχοληθούμε με το Εβραϊκό Νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης που σήμερα συνεχίζει να βρίσκεται κάτω από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και συγκεκριμένα με τα ευρήματα που σχετίζονται με τις απαρχές της εβραϊκής παρουσίας πριν σχεδόν 2000 χρόνια – μια περίοδο άγνωστη ακόμα και στην ίδια την τοπική εβραϊκή κοινότητα όπως αξιόπιστες πηγές με πληροφόρησαν.

Η περιοχή ανατολικά των τειχών, στο χώρο της σημερινής πανεπιστημιούπολης, υπήρξε ιστορικά ένας από τα πιο σημαντικούς χώρους ταφής όλων των θεσσαλονικέων από τους πρώτους αιώνες της ΚΕ, μέχρι το 1942/3. Ταυτόχρονα υπήρξε ο αποκλειστικός τόπος που η αρχαία εβραϊκή κοινότητα της πόλης επέλεγε να θάβει τους νεκρούς της και αποτέλεσε τον πυρήνα αυτού που αργότερα έγινε το μεγαλύτερο εβραϊκό νεκροταφείο σε ολόκληρο τον κόσμο. Η επέκταση των κτιρίων του Πανεπιστημίου την δεκαετία του ΄60, πέρα από τα προβλήματα που δημιούργησε ξεθάβοντας οστά σύγχρονων ταφών, επέτρεψε την ανακάλυψη παλαιότερων εβραϊκών τάφων που χρονολογούνται στο 2ο,3ο και 4ο αιώνα της ΚΕ.

"Αυρ Σαββατίου ληνός του Μάρκου", μέσα 2ου αιώνα ΚΕ/πηγή:Επιγραφικά Θεσσαλονικεια

Ξεκινάμε από μια σαρκοφάγο που βρέθηκε κατά την διάρκεια εργασιών για την ανέγερση του κτιρίου Διοίκησης στο χώρο του νεκροταφείου. Σήμερα βρίσκεται σήμερα στο Βυζαντινό Μουσείο και ανήκει στον «Αυρ(ηλίου) Σαββατίου ληνός του Μάρκου» και χρονολογείται terminus post quem μετά το 212 ΚΕ, στα μέσα του 2ου αιώνα ΚΕ.

Το όνομα αυτό, με εμφανή προέλευση από την εβραϊκή ημέρα αργίας του Σαμπάτ/Σαββάτου, αποτέλεσε την περίοδο των ελληνιστικών χρόνων ένα τυπικό εβραϊκό όνομα. Με την πάροδο των αιώνων όμως υιοθετήθηκε και από τις μεγάλες ιουδαίζουσες ομάδες εθνικών που προσελκύονταν από την Ιουδαϊκή θρησκεία, χωρίς αναγκαστικά να γίνονται πλήρως εβραίοι. Αυτές οι ομάδες γνωστές και ως «σαββατιστές» ή «σεβόμενων τον Θεόν» υιοθέτησαν το παραπάνω όνομα σε διάφορες παραλλαγές όπως Σαββαθαί, Σαμβαθίων, Σαμβαταίος ή Σαββαθίς, Σαμβώ κα

Στην συγκεκριμένη περίπτωση δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι οτι ανήκει σε μέλος της εβραϊκής κοινότητας της πόλης ή σε αυτές τις ιουδαίζουσες ομάδες – το γεγονός όμως οτι βρέθηκε στη συγκεκριμένη περιοχή του νεκροταφείου που βρίσκονται και οι υπόλοιποι εβραϊκοί τάφοι και το εβραϊκής-έμπνευσης όνομα του μας οδηγούν στην βάσιμη υπόθεση οτι ο Σαββάτιος είναι ο πρώτος Εβραίος Σαλονικιός ο οποίος μας έχει αφήσει απτές μαρτυρίες της ύπαρξης του.

Μια άλλη σαρκοφάγος η οποία περιέχει πληροφορίες και για την ύπαρξη συναγωγής/συναγωγών στην Θεσσαλονίκη βρέθηκε και αυτή στο ίδιο οικόπεδο. Διαβάζουμε:

Μ(άρκος) Α(υρήλιος) Ιακώβ ο και Ευτύχιος
ζων την συμβίω αυτού Αννα
τη και Ασυνκριτίω και ευατώ μνή
ας χάριν. ει δε τις έτερον καταθή
δώση ταις συναγωγαίς λα[μπ]ράς
μ(υριάδας) ζ’ (επτά) ε’ (πεντάκιςχίλια)

Αυτός ο τύπος σαρκοφάγου υπήρξε κοινός στην Θεσσαλονίκη από το 120 ΚΕ μέχρι το 260 ΚΕ και η μορφή της επιγραφής μας επιτρέπει να την χρονολογήσουμε στα τέλη του 2ου ή αρχές του 3ου αιώνα ΚΕ, αν και το «λαμπράς» ίσως οδηγεί σε μια χρονολόγηση στο δεύτερο μισό του 3ου αιώνα. Αποτελεί χαρακτηριστικό οτι οι Εβραίοι της εποχής υιοθετούσαν και ένα δεύτερο όνομα, είτε ελληνικό, είτε ρωμαϊκό – ενώ το «Μάρκος Αυρήλιος» αναφέρεται στον αυτοκράτορα που κυβερνούσε όταν αποκτήθηκε η ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη.

Οι μορφές της ταφής γενικώς διέφεραν: βρέθηκε κάλυμμα λακκοειδούς τάφου με παράσταση μενορά/επτάφωτης λυχνίας, κιβωτιόσχημος τάφος του 4ου με 6ου αιώνα επίσης με παράσταση από μενορά και καμαρωτός τάφος του 4ου αιώνα επίσης με μενορά που, όπως ήδη είδαμε στο παρελθόν, αποτελεί στοιχείο της κλασσικής εβραϊκής εικονογραφίας. (ένα παράδειγμα στην φωτογραφία αριστερά – προσέξτε τον χαρακτηρισμό του νεκροταφείου ως «παλαιοχριστιανικού»)

Μια ξεχωριστή κατηγορία εβραϊκών τάφων είναι μεγάλοι τάφοι οι οποίοι ανήκαν σε ιδιαίτερα εύπορους  Εβραίους πολίτες οι οποίοι αν και δεν διαφέρουν από τάφους εθνικών, έχουν πλούσια εβραϊκή εικονογραφία. Συγκεκριμένα μας ενδιαφέρουν δυο αλλά ας αφήσω τον Πραματευτή να τα διηγηθεί καλύτερα από εμένα με ορισμένες μικρές διορθώσεις :

<<Οι δύο από τους ανασκαμμένους εβραϊκούς τάφους βρίσκονται ανάμεσα στο κτήριο της Νομικής σχολής και το κτήριο Διοίκησης και ήρθαν στο φως κατά τη θεμελίωση του πρώτου τη δεκαετία του 1960. Πρόκειται για cubicula, δηλαδή, τάφους μνημειακής μορφής με αρκοσόλια, τόξα τα οποία στεγάζουν χώρους ταφής. Είναι ημιυπόγειες αίθουσες, χτισμένες με αργούς λίθους, ενώ η οροφή τους είναι πλινθόκτιστη. Στις τρεις πλευρές τους έχουν αρκοσόλια και στην τέταρτη δρόμο που οδηγεί στο νεκρικό θάλαμο. Στο εσωτερικό τους ήταν τοποθετημένες σαρκοφάγοι μαρμάρινες ή κτιστές χωρίς κάλυψη, όταν τα φέρετρα ήταν κατασκευασμένα από μόλυβδο.

Μενορά και "Κύριος μεθ'ημών"

Εν γένει, είναι ασύνηθες φαινόμενο η τοποθέτηση περισσότερων του ενός νεκρού στους τάφους, λόγω σχετικής απαγόρευσης της εβραϊκής θρησκείας. Γι΄αυτό, ανακομιδές λειψάνων και επαναχρησιμοποίηση τάφων συναντούμε μόνο σε ορισμένους τάφους, κυρίως όταν πρόκειται για οικογενειακούς. Στην περίπτωση αυτή εμπίπτουν και τα δύο αυτά cubicula. Τμήμα του δαπέδου από χοντρό ψηφιδωτό με γεωμετρικά σχήματα του ενός τάφου καταστράφηκε για να δημιουργηθεί χώρος για μία επιπλέον ταφή μέσα στο cubiculum. Η καταστρατήγηση της θρησκευτικής παράδοσης οφείλεται στην επίδραση των ελληνικών εθίμων. Ο τάφος, στους τοίχους του οποίου διασώζονται ίχνη γραπτής διακόσμησης – η επιγραφή «Κύριος μεθ’ ημών« – πάνω σε υπόλευκο επίχρισμα ασβεστοκονιάματος, χρονολογείται στις αρχές του 4ου ΚΕ αιώνα. Σε μια πλευρά του θαλάμου απεικονίζεται μια μενορά/επτάφωτη λυχνία και ένα στεφάνι με κορδέλες, (φωτογραφία στα δεξιά).

Ο δεύτερος τάφος έχει δάπεδο από χώμα και πλίνθους οι οποίες φέρουν δαχτυλιές σχήματος χιαστί, όπως και οι πλίνθοι που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή κτηρίων του Γαλεριανού συγκροτήματος και, αρχικά, είχε προσκέφαλο. Αργότερα, έγιναν ενταφιασμοί και στις παράπλευρες θήκες του τάφου χωρίς να σώζονται λείψανα -πιθανώς λόγω σύλησης. Ο τάφος χρονολογείται στο πρώτο τέταρτο του 4ου αιώνα. Στη θύρα του τάφου βρέθηκε εγχάρακτη επιγραφή με το όνομα του ιδιοκτήτη του τάφου «Βενιαμής ω κε Δομέτιος».>> (φωτογραφία κάτω)

Ο τάφος του Βενιαμίν

Αυτοί οι τάφοι είναι αυτοί για τους οποίους οι αρχαιολόγοι πιστεύουν οτι αποτελούν με σχετική σιγουριά εβραϊκοί τάφοι. Υπάρχει όμως και μια άλλη μεγάλη κατηγορία η οποία αφορά άτομα για τα οποία δεν είμαστε σίγουροι: χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ταφόπλακα που βρέθηκε στο ίδιο οικόπεδο και αφορά τον Κορνήλιο Σίμων και Μαρία. Και τα δύο ονόματα δεν είναι αποκλειστικά εβραϊκά, αλλά ταυτόχρονη παρουσία τους στην συγκεκριμένη τοποθεσία επιτρέπουν αυτή την υπόθεση. Η’ η περίπτωση της «Παρασκευής», μια επιγραφή του 157 ΚΕ που ανήκει στην ίδια κατηγορία.

Αυτά τα ευρήματα μας επιτρέπουν να ρίξουμε ορισμένες ματιές στην αρχαία εβραϊκή κοινότητα που θα εξελίσσονταν στους επόμενους αιώνες στην ξεχωριστή παράδοση των Ρωμανιώτων Εβραίων. Η επιβίωση αυτών των τάφων, παρά την γενικευμένη λεηλασία του χώρου μεταπολεμικά, μας επιτρέπει να παρατηρήσουμε τις αρχαίες ρίζες των εβραϊκών ταφών. Στην αρχή συγκεντρωμένες σε ένα σημείο της ευρύτερης νεκρόπολης αλλά μη συνιστώντας ένα ξεχωριστό νεκροταφείο, μέχρι που η άφιξη των χιλιάδων σεφαραδιτών εβραίων  το 1492 μετέτρεψαν αυτό το νεκροταφείο στο μεγαλύτερο και σημαντικότερο εβραϊκό νεκροταφείο του κόσμου με 300/500.000 τάφους σε έκταση περίπου 350 στρεμμάτων, (οι εβραίοι δεν ξεθάβουν ποτέ τους νεκρούς και το άνοιγμα ενός τάφου θεωρείται η μέγιστη δυνατή ιεροσυλία).

Σαμαρείτικη επιγραφή

Αποτελεί εξαιρετικά μεγάλη τύχη που ένας από αυτούς, το εντυπωσιακό cubiculum του Βενιαμίν είναι προσβάσιμο στο κοινό. Ο συγκεκριμένος τάφος, το αρχαιότερο αξιοθέατο εβραϊκού ενδιαφέροντος στην Θεσσαλονίκη, βρίσκεται εντός του κτιρίου Διοικήσεως «Κ.Καραθεοδωρή» στο χώρο της Πανεπιστημιούπολης του ΑΠΘ από όπου προέρχονται και οι φωτογραφίες. Είναι τα πάντα που έχουμε; Όπως μου υπεδείχθη από άτομα που γνωρίζουν την αρχαιολογική ιστορία της περιοχής, υπάρχει σημαντικό υλικό το οποίο δεν έχει αναγνωρισθεί ως εβραϊκό ή υπάρχουν απλές αναφορές χωρίς να έχουμε πρόσβαση στις επιγραφές που έχουν χαθεί. Ενδεικτικά αναφέρω οτι δεν υπάρχει καμία έρευνα για την Σαμαρείτικη εβραϊκή κοινότητα της πόλης που υπήρχε παράλληλα με την ραβινική εβραϊκή η οποία επιβιώνει μέχρι σήμερα, παρά την αποδεδειγμένη ύπαρξη της – χαρακτηριστικά παραθέτω επιγραφή η οποία δεν πρέπει δεν πρέπει να είναι δημοσιευμένη.

Η άφιξη μιας νέας γενιάς αρχαιολόγων έχει δώσει νέα ώθηση στη μελέτη της εβραϊκής παρουσίας στην Αρχαία Ελλάδα και προσωπικά πιστεύω οτι το άμεσο μέλλον μας επιφυλάσσει ευχάριστες εξελίξεις. Μέχρι τότε σας συμβουλεύω αν βρεθείτε στην Θεσσαλονίκη να ρίξετε μια ματιά στους τάφους της Πανεπιστημιούπολης και ιδιαίτερα σε αυτόν του Βενιαμίν που βλέπετε στην φωτογραφία – δεν έχει κάποιος συχνά την ευκαιρία να έρθει σε επαφή με Αρχαίους Εβραίους ! :-)

Οφείλω να ευχαριστήσω τον panosz από το ιστολόγιο Η καλύβα ψηλά στο βουνό που βρήκε και δημοσίευσε το κείμενο του Πραματευτή. Οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ στον Δρ.Ιακώβ Σιμπή για τις φωτογραφίες των ανασκαφών και στον μαγιόρ ρισόν για τις  υπόλοιπες φωτογραφίες και την μελέτη της βιβλιογραφίας.

Στην ίδια σειρά:
* Μια συναγωγή στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας
* Μόσχος, ο πρώτος Έλληνας Eβραίος

Πηγές:
Κύρια πηγή υπήρξε το βιβλίο «Επιγραφικά Θεσσαλονίκεια» του Π.Νιγδέλη, από το οποίο μπόρεσα να εντοπίσω την απαραίτητη βιβλιογραφία που ελέγχθηκε από τον μαγιόρ ρισόν.
* Π. M. Νίγδελης, Ἐπιγραφικὰ Θεσσαλονίκεια. Συμβολὴ στὴν πολιτικὴ καὶ κοινωνικὴ ἱστορία τῆς ἀρχαίας Θεσσαλονίκης. Ἴδρυμα Μελετῶν τῆς Χερσονήσου τοῦ Αἴμου. University Studio Press. Θεσσαλονίκη 2008. Σελ. 646, πίν. 102.
* Ρ. Μ. Nigdelis, «Synagoge(n) und Gemeinde der Juden in Thessaloniki: Fragen aufgrund einer jüdischen Grabinschrift der Kaiserzeit», ZPE 102 (1994) (full pdf download in german)

English

part of the Jewish cemetery-the first building of the University on the left

The last post on Moschos, the first «Greek Jew», made possible an interesting discussion which helped me clear some questions I had and for that I thank dearly the participants π2, Rogerios and Dytis ton Niptiron. I believe it’s a good opportunity to deal with the Jewish Cemetery of Thessaloniki which now lies under the campus of the Aristotle University of Thessaloniki and in particular with the finding related with the beginnings of Jewish presence almost 2000 years ago – a period unknown to the local Jewish Community itself as reliable sources have informed me.

The area east of the walls has been historically one of the most important burial sites for all of the inhabitants of Thessaloniki, from the early times of the Common Era until 1942/3. At the same time it has been the exclusive burial site where the Jewish community chose to inter their dead and became the nucleus of what later became the biggest cemetery in the world. The expansion of the University of Thessaloniki in the ’60s, despite the problems it created by unearthing recent graves, it allowed the discovery of ancient Jewish graves dating to the 2nd, 3rd and 4th century C.E.

Αυρ(ηλίου) Σαββατίου ληνός του Μάρκου - mid 2nd century CE/source:Επιγραφικά Θεσσαλονικεια

We begin with a sarcophagus which was found during works for the erection of the main Administration building in the site of the cemetery. Today it is kept in the Byzantine Museum and belongs to «Αυρ(ηλίου) Σαββατίου ληνός του Μάρκου/Aur(elius) Savatiou linos of Marco» and it’s terminus post quem dating is 212 CE, most probably the mid 2nd century C.E.

This name, with the obvious origin from the Jewish day of rest of Sabbath, was during the Hellenistic times a typical jewish name. With the passing of centuries it was adopted by large groups of judaizing Gentiles which were attracted to the Jewish Religion but did not necessarily became Jews. These groups were known as «σαββατιστές/Sabbatists» or «σεβόμενων τον Θεόν/ obeisant to the God» adopted the aforementioned name in various forms like Savathai, Samvathion, Samvateos or Savvathis, Samvo etc.

In these case we cannot be sure that it belongs to a member of the the Jewish community or these judaizing groups; the fact that it was found in this area of the cemetery and its jewish-inspired name lead us to present a valid case that Savvatios is the first Jewish Salonican that has left us with a material testimony of his presence.

Another sarcophagus which contains information on the existence of synagogue/synagogues in Salonica was found in the same lot. The inscription reads:

Μ(άρκος) Α(υρήλιος) Ιακώβ
ζων την συμβίω αυτού Αννα
τη και Ασυνκριτίω και ευατώ μνή
ας χάριν. ει δε τις έτερον καταθή
δώση ταις συναγωγαίς λα[μπ]ράς
μ(υριάδας) ζ’ (επτά) ε’ (πεντάκιςχίλια)

This kind of sarcophagus was common in Salonica from 120 CE to 260 CE and the form of the inscription allows us to date it around the end of the 2nd the beginning of the 3rd century CE, although «»λαμπράς» may provide evidence to the second half of the 3rd century. It is common characteristic the Jews of the era acquire a second greek or roman name – while «Marcus Aurelius» refers to the reigning emperor when the roman citizenship was acquired.

The forms of the burials differed widely: the covering of a pit-like grave was found decorated with a menorah/jewish candelabrum, a box-like grave of the 4th-6th century CE also with a menorah and a arched grave also with a menorah which, we already have seen before, is part of the classic jewish iconography. (a photo with an example in the left – note the description of the cemetery in the book as «paleochristian»)

A different kind of Jewish graves are the important graves which belonged to wealthy Jewish citizens which even though they do not differ from the graves of Gentiles, have a rich jewish iconography. In particular we are interested in two but I will let Pramateftis explain it better than I would, albeit with few corrections:

<<The two excavated Jewish tombs can be found between the Law Faculty and the Administration Buildings and were unearthed during the early construction works for the former during the ‘60s. They are cubicula, that is tombs of monumental nature with arcosolia, arched recesses for tombs. They are semi-interred chambers built with irregular stones while their roof is made by mudbricks. Three sides are arcosolia while the forth gives access to the burial chamber. In their interior sarcophagi were found made of marble or other material, without any cover while the coffins were made of lead.

Menorah and "God with us"

It is rather unusual to find more than one dead in the tombs, due the restrictions of the Jewish religious laws.For this reason the removal of the relics and the reuse of the tombs is restricted only to few tombs, mainly those belonging to one family. In these case the two cubicula coincide. Part of the pavement is made by gross tessera mosaic, adorned with geometric patterns but it was destroyed to make room for an additional burial in the cubiculum. This circumvention of the established religious practice is probably due to the the influence of greek customs. On the walls of the grave we can notice written decorations on a whitish lime mortar coating – the inscription ««Κύριος μεθ’ ημών«; while the grave itself can be dated in the beginnings of the 4th century C.E. In one of the walls we can see a menorah and a laurel, (photo in the right).

The second grave has a pavement made of dirt and mud bricks, on which finger marks can be seen in diagonal fashion, like the mud bricks later used for the construction of the Galerius Complex and initially it had a headrest. Later burials were made in the side pockets of the tomb without any surviving relics – possibly due to tomb raiders. The tomb is dated in the first quarter of the 4th century. In the door of the tomb an engraved inscription with the name of the owner was found: Βενιαμής ω κε Δομέτιος.>> (the photo below)

The grave of Veniamin/Benjamin

These are the tombs that archaeologists believe with a certain degree of certainty that are Jewish tombs. There is also a large category of people for which we are not sure: a classic example is the tombstone which was found in the same lot and refers to «Cornelius Simon and Maria». Both names are not exclusively Jewish, but their joint presence  in this particular spot allows for this hypotheses. Or the case of «Paraskevi«, an inscription of 157 CE which falls under the same category.

These finds allows us to glimpse into the ancient Jewish community which would evolve in the centuries to come in the separate tradition/minhag of the Romaniote Jews. The survival of these tombs, despite the extensive post-war looting, allows us to witness the ancient roots of Jewish burials. Initially concentrated in a part of the wider necropolis but not constituting a separate cemetery; until the arrival of thousand of sephardic refugees in 1492 turned this into the biggest and most important Jewish cemetery in the entire world with over 300/500.000 tombs in 350.000 sq.mt., (Jews do not ever exhume their dead and the opening of a tomb is considered a sever sacrilege).

samaritan inscription

It is an extraordinary luck that one of them, the impressive cubiculum of Veniamin/Benjamin is accessible to the public. This specific tomb, the oldest site of Jewish interest in Thessaloniki, is located inside the Administration building «K.Karatheodori» of the campus of the Aristotle University where the photos originate from. Is this everything we have? As persons familiar with the archaeological background of the site told me, there is material which has not been yet identified as Jewish or we have testimonies for inscriptions which have been lost. I shall limit myself into mentioning that there is absolutely no research on the Samaritan Jewish community of the city, which existed alongside the Rabbinical Jewish one which survives today; and this despite it’s existence has already been proven – indicatively I lay here a samaritan inscription that I was told that it has not been published.

The arrival of a new wave of archaeologists has given a new push in the research of Jewish presence in Ancient Greece and personally I believe the immediate future will present us with pleasant surprises. Until the I advise you to venture into the campus of the Aristotle University to see the Jewish graves and in particular the one of Veniamin in the photograph above – one does not often get the chance to contact Ancient Jews ! :-)

I must give thanks to the blog Η καλύβα ψηλά στο βουνό which found and published the text of Pramateftis. I also need a big thanks to Dr.Iakov Schiby for the pictures of the excavations and to mayor rishon for the rest of the photos and the study of the bibliography.

In the same series:
A synagogue in the Ancient Agora of Athens
Moschos, the first Greek Jew

Sources:
The main source has been the book by P.Nigdelis «Ἐπιγραφικὰ Θεσσαλονίκεια» which has allowed me to locate the necessary bibliography that mayor rishon checked out.
* Π. M. Νίγδελης, Ἐπιγραφικὰ Θεσσαλονίκεια. Συμβολὴ στὴν πολιτικὴ καὶ κοινωνικὴ ἱστορία τῆς ἀρχαίας Θεσσαλονίκης. Ἴδρυμα Μελετῶν τῆς Χερσονήσου τοῦ Αἴμου. University Studio Press. Θεσσαλονίκη 2008. Σελ. 646, πίν. 102.
* Ρ. Μ. Nigdelis, «Synagoge(n) und Gemeinde der Juden in Thessaloniki: Fragen aufgrund einer jüdischen Grabinschrift der Kaiserzeit», ZPE 102 (1994) (full pdf download in german)