Ο θάνατος στον Ιουδαϊσμό: ταφικά έθιμα/Death in Judaism: burial customs

Ελληνικά (english translation follows bellow)

Αυτή η ανάρτηση οφείλει να αρχίσει με μια παραδοχή: δεν υπάρχουν «εβραϊκά ταφικά έθιμα». Πώς θα μπορούσε άλλωστε να υπάρχει μόνο μια κωδικοποιημένη μορφή έκφρασης του πιο έντονου ανθρώπινου συναισθήματος, αυτό της απώλειας και ειδικά σε μια θρησκεία που χαρακτηρίζεται από την απουσία δογμάτων. Ετσι λοιπόν θα επικεντρωθώ αποκλειστικά στα ελληνικά ταφικά έθιμα – επιπλέον δεν θα αναφερθώ αναλυτικά αλλά θα επικεντρωθώ στην σύγχρονη μορφή τους μεταπολεμικά, μαζί με ορισμένες μεσοπολεμικές αναφορές όπου είναι απαραίτητο. Σκοπός όπως αναφέραμε στην προηγούμενη ανάρτηση που αναφέρεται στις εβραϊκές πεποιθήσεις για τον θάνατο είναι μια προσέγγιση ενός εξαιρετικά σημαντικού κομματιού του εβραϊκού κύκλου της ζωής και οδηγός για τους χριστιανούς που θα θελήσουν να παραβρεθούν στην κηδεία ενός φίλου ή συγγενή τους.

Η στιγμή του θανάτου

Την στιγμή του θανάτου κάποιος φίλος της οικογενείας φροντίζει να κλείσει τα μάτια και το στόμα του νεκρού και να τον τοποθετήσει κοιτώντας τον ουρανό – από αυτή τη στιγμή και μετά ο νεκρός δεν μένει μόνος του αλλά υπάρχει πάντα κάποιος στο δωμάτιο μαζί του, ο λεγόμενος σομέρ/φύλακας, (κατάλοιπο αρχαίων εποχών όπου η σωρός είχε ανάγκη προστασίας αλλά σήμερα αποτελεί έκφραση τιμής στον νεκρό). Επίσης ένα κερί θα πρέπει να καίει κοντά του, μια υπενθύμιση οτι η αιώνια νέφες/ψυχή του συνεχίζει να υπάρχει. Παλαιότερα αυτό και τα υπόλοιπα κομμάτια αποτελούσαν φροντίδα της Χεβρά Κεντοσά/Αγίας Αδελφότητας που ήταν μια κοινοτική οργάνωση που αναλάμβανε τις κηδείες και με εθελοντική συμμετοχή – σήμερα το κομμάτι το αναλαμβάνουν γραφεία κηδειών που έχουν συνάψει συμβάσεις με τις Κοινότητες και συνεργάζονται με τον ραβίνο και τις τοπικές Χεβρά Κεντοσά αν υπάρχουν.

Πιάτο προσφορών στην Χεβρά Κεντοσά/Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος

Οι Χεβρά Κεντοσά αποτελούνται από άντρες και γυναίκες και θεωρείται μιτζβά/θετικό καθήκον η συμμετοχή σε αυτήν – οι συμμετέχοντες δεν αμείβονται και καλύπτονται μόνο τα  υλικά έξοδα από προσφορές. Ο νεκρός θα πλυθεί εξονυχιστικά και κάθε ανοικτή πληγή πρέπει να κλείσει, ενώ στην συνέχεια θα τυλιχτεί σε ένα ταχρίχ/λευκό σάβανο – με τον αριθμό των πλύσεων, των προσευχών και τυλίγματος του σάβανου να είναι συγκεκριμένος και μέρος ενός αυστηρού τυπικού που ονομάζεται τα’αρά. Η σωρός τοποθετείται σε ένα απλό φέρετρο, αρόν, χωρίς κανένα επιπλέον στολίδι, κόσμημα ή ένδυμα πλέον του νεκρικού σάβανου – μόνη εξαίρεση είναι η δυνατότητα να  τυλιχτεί επιπλέον από το προσωπικό του ταλέτ με κομμένη μια γωνία από τα τσιτσίτ δείχνοντας οτι πλέον δε θα χρησιμοποιηθεί για προσευχή. Ο λόγος πίσω από αυτή την εξαιρετικά απλή ταφή είναι για να υποδείξει την γύμνια μας και την ισότητα μας μπροστά στον θάνατο. Αυτή είναι η τελευταία φορά που το σύνολο της οικογενείας μπορεί να αποχαιρετήσει τον νεκρό από κοντά αφού το φέρετρο δεν ανοίγει παρά στο νεκροταφείο ξανά. Το φέρετρο συνηθίζεται να καλύπτεται από ένα μαύρο ύφασμα με το Μαγκέν Νταβίντ/Άστρο του Δαυίδ αν ο νεκρός ήταν ηλικιωμένος και λευκό αν ήταν νέος.

Παλαιότερα ήταν καθιερωμένο την στιγμή του θανάτου να αδειάζουν κάθε δοχείο με νερό στο σπίτι γιατί πίστευαν οτι ο Αγγελος του Θανάτου μπορεί να το είχε χρησιμοποιήσει για να καθαρίσει το ξίφος του μετά την τέλεση της αποστολής του. Μάλιστα το συγκεκριμένο έθιμο ανήκε στον επίσημο κατάλογο της Ιεράς Εξέτασης στην Ισπανία για να διαπιστωθεί αν ο εξεταζόμενος είναι κρυπτο-εβραίος. Σε μερικά σπίτια έχω δει οτι αυτή η παράδοση επιζεί με το να αφήνουν το νερό να τρέχει λίγο από μια βρύση. Σε άλλες πόλεις της Ελλάδας, όπως τον Βόλο, συνηθίζουν να σπάνε ένα κανάτι με λίγο νερό μέσα την ώρα που ξεκινά η μεταφορά του νεκρού στο νεκροταφείο.

Η κηδεία

Η μεταφορά στον τάφο/Encyclopedia Judaica

Η κηδεία οφείλει να ξεκινήσει το συντομότερο δυνατόν – αν όχι την ίδια, τουλάχιστον την επόμενη μέρα εκτός και αν είναι Σαμπάτ, (κατάλοιπο των εποχών που το ζεστό μεσανατολικό κλίμα δεν επέτρεπε την διατήρηση του νεκρού). Συνήθως η τελετή λαμβάνει χώρο είτε στη συναγωγή, είτε συνηθέστερα σε ένα μικρό ευκτήριο οίκο στο χώρο του νεκροταφείου, σπανιότατα δε στο ίδιο το σπίτι. Η τελετή είναι σύντομη και χαρακτηρίζεται από τις 7 περιφορές, ακαφότ, που θα κάνει ο ραβίνος γύρω από το φέρετρο και τα λίγα λόγια που μπορεί να πει κάποιος προς τιμή του εκλιπόντα. Αυτή η νεκρολογία που ονομάζεται εσπέντ γίνεται από τον μασπίντ και παλαιότερα είχε σκοπό τόσο να εξυμνήσει τον εκλιπόντα, όσο και να προκαλέσει την θλίψη στους παρευρισκομένους προωθώντας την μετάνοια. Μετά τις προσευχές, που λαμβάνουν παρόντων του συνόλου των συμμετάσχοντων, το φέρετρο αναχωρεί για το χώρο ταφής συνοδευόμενο αποκλειστικά από τους άνδρες.

Ο τάφος οφείλει να είναι τουλάχιστον 1 μέτρο βαθύς και σκαμμένος αποκλειστικά στο χώμα ώστε η σωρός, χωρίς το φέρετρο που πλέον δεν έχει άλλη χρησιμότητα και δεν ενταφιάζεται, να μπορεί να είναι σε άμεση επαφή με το χώμα, (αποτελεί μια δυσάρεστη εξέλιξη η σύγχρονη απαίτηση των οικογενειών για ενισχυμένη κατασκευή και βαθύτερη ταφή ώστε να ελαχιστοποιούνται οι πιθανότητες βεβήλωσης από τις σχετικά συχνές αντισημιτικές επιθέσεις στα εβραϊκά νεκροταφεία). Η σωρός χαμηλώνεται με τα πόδια πρώτα και τοποθετείται ξαπλωτή στην πλάτη, με μια μικρή πέτρα κάτω από το κεφάλι ώστε να μπορεί να κοιτά προς την Ιερουσαλήμ όταν θα έρθει ο Μεσσίας και γίνει η τεhιάτ hα’μετίμ/ανάσταση των νεκρών. Λίγο πριν χαμηλωθεί μπορούν να πλησιάσουν οι γιοί και οι εγγονοί ώστε να φιλήσουν το χέρι για τελευταία φορά – αν ο νεκρός ήταν ένας ιδιαίτερα γνωστός ραβίνος τότε και άλλοι μπορεί να πλησιάσουν την σωρό. Μια πλάκα τοποθετείται πάνω από τη σωρό και οι παρευρισκόμενοι ρίχνουν χώμα ή μια πέτρα δίνοντας συμβολικά στον νεκρό την άδεια να αναχωρήσει και παρέχοντας ένα αίσθημα ολοκλήρωσης. Τα λουλούδια και τα στεφάνια είναι ξένα προς την εβραϊκή παράδοση και δεν είναι ευπρόσδεκτα – αντίθετα σήμερα συνηθίζεται να δηλώνεται ρητά ένα φιλανθρωπικό ίδρυμα όπου οι παρευρισκόμενοι μπορούν να κάνουν μια δωρεά.

Κατά την αποχώρηση από την τελετή συνηθίζεται να πλένονται τα χέρια σε μια βρύση που πάντα είναι διαθέσιμη στους επισκέπτες στο χώρο του νεκροταφείου.

To νέο εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης/(c) jbschecter

Ο τάφος αποτελεί την τελευταία κατοικία του νεκρού αφού οι εβραίοι δεν ξεθάβουν ποτέ τους νεκρούς τους, εκτός από περιπτώσεις φυσικών καταστροφών, κρατικής κατάσχεσης, λανθασμένης ταφής αλλά και τότε απλώς ενταφιάζονται σε άλλο τάφο. Η εκταφή του νεκρού, όπως συνηθίζεται στην Xριστιανική Ορθόδοξη παράδοση, θεωρείται από τις χειρότερες δυνατές βεβηλώσεις και πηγή τρόμου στην εβραϊκή παράδοση σε θρήσκους και μη.

Είναι προφανές οτι και χριστιανοί μπορούν να συνοδεύσουν το νεκρό  καθόλη την διάρκεια της τελετής σεβόμενοι τις παραδόσεις των ζωντανών συγγενών του και προφανώς μην όντας υποχρεωμένοι να συμμετάσχουν στο θρησκευτικό κομμάτι.

Κάτι ακόμα: η καύση των νεκρών ιστορικά υπήρξε ξένη στην εβραϊκή παράδοση. Αναμενόμενα σήμερα υπάρχει ένα ισχυρό αίσθημα αντιπάθειας δεδομένης της εμπειρίας της Σοά/ Ολοκαυτώματος. Η κυρίαρχη άποψη μεταξύ των ραβίνων, (όπως είπαμε ο Ιουδαϊσμός δεν έχει δόγμα και ούτε ιεραρχία), είναι οτι η καύση δεν γίνεται δεκτή αλλά ούτε απαγορεύεται σε ραβίνους να συμμετάσχουν στην τελετή αλλά και ούτε απαγορεύεται η ταφή σε εβραϊκό νεκροταφείο με το εβραϊκό τυπικό – αποτελεί προσωπική επιλογή του κάθε ραβίνου. Η ταρίχευση όμως απαγορεύεται αυστηρά. Η αυτοκτονία αν και αποτρέπει την απόδοση τιμών μέσω της κε’ρι’ά και του εσπέντ, δεν απαγορεύει το κομμάτι που αφορά τους πενθούντες – στην σύγχρονη εποχή δεν έχει χρησιμοποιηθεί ποτέ για να αρνηθεί το σύνολο της τελετής. Πρακτικά μόνο η περίπτωση των αποστατών είναι ο μόνος λόγος για να αρνηθεί η ταφή σε εβραϊκό νεκροταφείο σύμφωνα με το εβραϊκό τυπικό.

Κηδεία του ραβίνου Αβραάμ Σασσών στην Λάρισα το 1957/Αρχείο Εσδρά Μωυσή και Δήμος Λαρίσης

Μετά την κηδεία

Στην στιγμή του θανάτου σημαντικό κομμάτι των ραβινικών παραινέσεων απευθύνονται στην απελπισία ή απάθεια που προσβάλει τους συγγενείς και σκοπό έχουν να βοηθήσουν να δημιουργηθεί μια αυτόματη διαδικασία. Πχ στην βιβλιογραφία διαβάζουμε οτι τον 19ο αιώνα είχαν αυστηρά απαγορευθεί οι έντονες εκδηλώσεις όπως οι αυτοτραυματισμοί που ήταν συχνές μεταξύ των γυναικών. Η’ οι καθημερινές επισκέψεις στην οικογένεια απαγορεύτηκαν όταν ένας διάσημος ραβίνος προσπάθησε να πέσει από το παράθυρο μετά από μια πλημμυρίδα επισκεπτών που ήθελαν να εκφράσουν την λύπη τους.

Από την στιγμή του θανάτου η συνήθης ευχή που ακούγεται όταν κάποιος τον πληροφορείται είναι Μπαρούχ νταγιάν αΕμέτ / Ευλογητός Αυτός, ο αληθινός Κριτής, αν και επίσης από τους παλαιότερους μπορεί να ακουστεί το μαλογράδο ε ενκορτάδο, δηλαδή οτι το νήμα της ζωής του λιγόστεψε άτυχα αν ο νεκρός ήταν νέος.

Μετά την τελετή στο νεκροταφείο οι παρευρισκόμενοι μαζεύονται σε ένα σπίτι και ακολουθεί μια μικρή συγκέντρωση. Η οικογένεια του νεκρού συνηθίζει να φοράει μαύρα ρούχα τα οποία τα σκίζει συμβολικά για να δείξει το πένθος της, (το έθιμο είναι γνωστό ως κε’ρι’ά) και χωρίς παπούτσια. Κάθονται στο πάτωμα, με πλάτη στον τοίχο σε μαξιλάρια που έχουν καλυφθεί από μαύρο ύφασμα, το οποίο καλύπτει και κάθε καθρέπτη στο σπίτι. Από το έθιμο αυτό εξαιρούνται όλα τα παιδιά που δεν έχουν ενηλικιωθεί θρησκευτικά ακόμη, δηλαδή είναι μικρότερα των 13 ετών αν και στην σύγχρονη εποχή τα παιδιά προστατεύονται ακόμα περισσότερο – επιπλέον δεν εφαρμόζονται αν αφορούν ένα μωρό μικρότερο των 30 ημερών. Όπως είπαμε μερικές φορές αφήνεται ανοικτή κάποια βρύση να τρέχει.

Τότε είναι η κατάλληλη στιγμή να επιδώσει κάποιος τα συλλυπητήρια του στην οικογένεια μιας και αποφεύγονται πριν την ολοκλήρωση της κηδείας. Είτε είστε εβραίοι ή όχι, τότε είναι η κατάλληλη στιγμή να θυμηθείτε τον εκλιπόντα και να θυμηθείτε τις ευχάριστες στιγμές μιας και στην εβραϊκή παράδοση ενθαρρύνεται η διατήρηση ζωντανής της μνήμης του νεκρού.

Κατά την διάρκεια της συγκέντρωσης συνηθίζεται να μοιράζονται αυγά χαμινάδος, μαύρες σταφίδες και καφές αλλά αυτό δεν αποκλείει και ένα πλουσιότερο γεύμα για τους παρευρισκόμενους – αντίθετα στην σεφαραδίτικη παράδοση συνηθίζεται η ευρύτερη οικογένεια αλλά και φίλοι να προσφέρουν πλήρες γεύμα, αρκεί να μην περιέχει κρέας, στην οικογένεια που ίσως να το έχει παραμελήσει μέσα στην θλίψη της. Άλλωστε αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό οτι σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδος έχει επικρατήσει η προσφορά διαφορετικών φαγητών: στην Κέρκυρα σφουγγάτο, στην Θεσσαλονίκη και στις σεφαραδίτικες κοινότητες σούπα με φιδέ. Για ευνόητους λόγους συνηθίζεται η προσφορά από ρακί παλαιότερα και κονιάκ τα τελευταία χρόνια.

Στην επόμενη ανάρτηση θα ασχοληθούμε με την περίοδο μετά την κηδεία, το θέμα του πένθους και τα έθιμα της…

Ο θάνατος στον Ιουδαϊσμό: τα πιστεύω του/ Death in Judaism: its beliefs

English summary

The following article is part of a series on Judaism and its take on death and its participation in the cycle of life. This first part is going to deal with the theology surrounding death while the rest will focus into jewish sephardic burrial practices, grieving in Judaism, jewish cemeteries and even how to read the jewish gravestones that can still be found around Salonica. Because there is an abundance of fine online resources on death in Judaism and I’m lazy I will not translate this. Use Google Translate if you feel like it although I would recommend this excellent article which I can attest to its quality. Be assured that the next posts regarding the Greek Jewish burial customs will appear as usually in both English and Greek.

Ελληνικά

Ο θάνατος στον Ιουδαϊσμό είναι στενά συνδεδεμένος με την καθημερινότητα των ζωντανών αλλά η ίδια η φύση του δεν είναι καθορισμένη. Μάλιστα η όλη έννοια της ζωής μετά το θάνατο δεν αποτελεί κεντρικό κομμάτι της εβραϊκής θεολογίας και ούτε υπάρχει κάποια συγκεκριμένη άποψη. Ο ραβινικός σχολιασμός, το Ταλμούδ και ο μυστικιστικός Ιουδαϊσμός με το Ζοχάρ και την Καμπάλα ανέπτυξαν το θέμα και ευθύνονται για την μεγάλη ποικιλία των υποθέσεων που έχουν γίνει αλλά δεν επιτρέπουν μια ξεκάθαρη απάντηση όπως γίνεται στις άλλες θρησκείες και ειδικότερα στον Χριστιανισμό. Σκοπός αυτής της ανάρτησης αλλά και αυτών που θα ακολουθήσουν δεν είναι μια ακαδημαϊκή παρουσίαση αλλά μια προσέγγιση ενός εξαιρετικά σημαντικού κομματιού του εβραϊκού κύκλου της ζωής και οδηγός για τους χριστιανούς που θα θελήσουν να παραβρεθούν στην κηδεία ενός φίλου ή συγγενή τους. Επειδή αμφιβάλλω σε πόσους αρέσει να διαβάζουν σεντόνια θα το σπάσω και σε επόμενες αναρτήσεις θα ασχοληθούμε με τα εβραϊκά ταφικά έθιμα, το πένθος, τα εβραϊκά νεκροταφεία, την σχέση των εβραίων με τους νεκρούς τους αλλά και πώς μπορείτε να διαβάσετε τις εβραϊκές ταφόπλακες που μπορείτε να βρείτε διάσπαρτες σήμερα στην Θεσσαλονίκη με σχετικά παραδείγματα.

Λίγη θεωρία πρώτα

Η εβραϊκή θρησκεία, παρά το γεγονός οτι πιστεύει σε κάποιου είδους μετά-θάνατο ζωή, δεν διαθέτει τις έννοιες του Παράδεισου και της Κόλασης όπως αναπτύχθηκαν αργότερα στην χριστιανική θρησκεία και ούτε αυτή παίζει τον ίδιο κεντρικό ρόλο που παίζει στις υπόλοιπες θρησκείες μιας και ο Ιουδαϊσμός επικεντρώνεται στο σήμερα. Στην Τορά ο όρος που χρησιμοποιείται για την κατοικία των ψυχών μετά τον θάνατο είναι το Σεόλ, όπου οι ψυχές πιθανολογείται οτι διάγουν ένα είδος ακαθάριστης και θαμπής ζωής αλλά δεν συνδέεται με την έννοια της ανταμοιβής ή της τιμωρίας.

Αυτές οι έννοιες, οι οποίες αργότερα θα αποτελέσουν την βάση της χριστιανικής θεολογίας, εισάγονται σχετικά αργά ταυτόχρονα με την εξέλιξη της εβραϊκής εσχατολογίας, δηλαδή της διδασκαλίας για το τέλος του ανθρώπου και του κόσμου. Μετά την καταστροφή Δεύτερου Ναού της Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους η δυσάρεστη πολιτική κατάσταση στο αρχαίο Ισραήλ με τις επαναλαμβανόμενες στρατιωτικές ήττες και την αδυναμία ανεξάρτητης εθνικής υπόστασης αναγκάζουν την θεολογική σκέψη της εποχής να στραφεί σε διαφορετικούς δρόμους γιατί και η έννοια του Σεόλ δεν επαρκεί πλεον.

Η απλή εξήγηση για το Σεόλ δεν εξηγεί το γιατί ο Θεός επιτρέπει την καταστροφή του λαού του και του ίδιου του Ναού του. Οπότε αναπτύσσεται η ιδέα οτι υπάρχει ένας κόσμος που ακολουθεί, Ολάμ ha Μπά, στο οποίο οι δίκαιοι ανταμείβονται στη Γκαν Εντέν και οι άδικοι βρίσκονται για 12 μήνες στην Γκε’ινόμ ώστε να μετανοήσουν – μόνο μια ελάχιστη ομάδα εξαιρετικά κακών εξαιρείται, (πχ ο Φαραώ ή ο Α.Χίτλερ). Και τα δύο είναι πνευματικά στάδια και δεν ανταποκρίνονται στην περισσότερο υλιστική ιδέα που τελικά επικρατεί στον Χριστιανισμό και δεν είναι κυριολεκτικές τοποθεσίες. Ενδεικτικά αναφέρω οτι ακόμα και σήμερα αυτές οι έννοιες δεν είναι αυστηρά καθορισμένες και αποτελούν πεδίο ανοικτής ερμηνείας – ειδικά θα πρέπει να αποφευχθεί η ιδέα οτι αποτελούν τις εβραϊκές εκδόσεις του παραδείσου/κόλασης μιας και βασίζονται σε τελείως διαφορετικές αξιώσεις.

Ειδικά η έννοια της Γκε’ινόμ έχει ενδιαφέρον γιατί το όνομα προέρχεται από την Κοιλάδα του Εννώμ όπου ειδωλολατρικές φυλές προχωρούσαν σε ανθρωποθυσίες στον θεό Μολώχ και αργότερα με την επικράτηση του Ιουδαϊσμού, ο οποίος πολέμησε την πρακτική,  έγινε ο σκουπιδότοπος της Ιερουσαλήμ και τόπος ταφής των εγκληματιών. Μάλιστα επικρατούσε η αντίληψη οτι τα σώματα τους θα καταναλώνονταν από μια αιώνια φωτιά, μια ιδέα που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της χριστιανικής ιδέας της Κόλασης, χωρίς όμως να ξέρουμε αν αναφέρονταν σε κάποιο γεωλογικό στοιχείο της περιοχής Οι χριστιανοί διατήρησαν την απέχθεια των εβραίων για το μέρος με το να τοποθετήσουν εκεί ένα κομμάτι γης που αγοράστηκε με τα 30 αργύρια του Ιούδα, μια ενδιαφέρον παράδειγμα του πώς ένα «καταραμένο μέρος» διατηρεί την ιδιότητα του παρά τις διάφορες θρησκείες και εξηγήσεις, ενώ ο Μολώχ επιζεί και σήμερα ως έκφραση.

Κοιλάδα του Ενώμ στην Ιερουσαλήμ σήμερα/(c)Ilya Borovok

Η ίδια η έννοια της τεhιάτ hα’μετίμ/ανάστασης των νεκρών αποτέλεσε μια καθυστερημένη εξέλιξη της εβραϊκής θεολογικής σκέψης που εισήχθη από τους Φαρισαίους και για πρώτη φορά επέτρεπε την ατομική σωτηρία. Συνδέεται με την ιδέα της αθανασίας της ψυχής και προέρχεται από  τις πλατωνικές ιδέες που κυριάρχησαν στην ανατολική Μεσόγειο, προσαρμοζόμενη βέβαια στις ίδιες κοσμικές ανάγκες που οδήγησαν στην ανάπτυξη των εννοιών της Γκαν Εντεν και Γκε’ενόμ. Ταυτόχρονα δέχθηκε ζωροαστρικές επιρροές που αφορούσαν την ανάσταση και το τέλος του κόσμου δημιουργώντας μια σχετικά ασαφής εβραϊκή έννοια που επέτρεπε την πίστη σε στον κόσμο που θα έρθει/Ολάμ ha Μπά και έδινε νόημα σε όλους αυτούς που έχαναν την ζωή τους λόγω της πίστης τους. Άλλωστε η έννοια του προπατορικού αμαρτήματος δεν υπάρχει στον Ιουδαϊσμό μιας και η τιμωρία του Αδάμ και της Εύας αφορούσε τη ζωή με το υλικό σώμα τους, όχι την ψυχή τους.

Σήμερα ουσιαστικά γίνεται δεκτή από το σύνολο των ρευμάτων του Ιουδαϊσμού σε μικρό ή μεγάλο βαθμό, (υπενθυμίζω την μεγάλη ποικιλία της εβραϊκής θεολογικής σκέψης) και αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά της εποχής του Μεσσία. Αξίζει να σημειωθεί οτι η ίδια η έννοια της γκιλγκουλέϊ νεσαμότ/μετεμψύχωσης είναι στενά συνδεδεμένη με την μετενσάρκωση και ανάσταση των νεκρών και αποτέλεσε πεδίο διαμάχης μεταξύ των θεολογικών σχολών των Σαδδουκαίων (που πίστευαν οτι με τον θάνατο έληγε η ύπαρξη) και των Φαρισαίων την εποχή πριν την δημιουργία της χριστιανικής θρησκείας. Η στενή σχέση του Παύλου με τους Φαρισαίους και τις αντιλήψεις τους αποτέλεσαν την βάση στην οποία αναπτύχθηκε η δυτική/χριστιανική θεολογία και πιθανολογείται οτι ευθύνεται για την αναμονή εκ μέρους τους της ανάστασης του Ιησού.

Να προσθέσω οτι καν οι εκφράσεις που χρησιμοποιούνται είναι εξαιρετικά ενδεικτικές: η μετάφραση του γκιλγκουλέϊ νεσαμότ είναι «κύκλοι της ψυχής» και πέρα από μια εξαιρετικά όμορφη έκφραση, αντικατοπτρίζει την μυστικιστική προέλευση της έννοιας. Ταυτόχρονα η τεhιάτ hα’μετίμ σημαίνει μεν ανάσταση των νεκρών αλλά ουσιαστικά σημαίνει «αναβίωση/αναγέννηση των νεκρών», ενώ δεν χρησιμοποιούνται περισσότερο κυριολεκτικοί όροι που μπορούμε να βρούμε σε άλλα σημεία των βιβλικών κειμένων – ενδεικτικό και αυτό της ασάφειας της έννοιας και μιας τάσης απόρριψης της κυριολεκτικής ανάστασης των νεκρών με την φυσική τους υπόσταση.

Σήμερα τα ρεύματα του Ορθόδοξου και Συντηρητικού Ιουδαϊσμού δέχονται απόλυτα την έννοια της τεhιάτ hα’μετίμ, ενώ ο Μεταρρυθμιστικός και Αναδομητικός Ιουδαϊσμός την δέχονται ως πιθανότητα τον καιρό του Μεσσία αλλά απορρίπτουν κάθε έννοια μετεμψύχωσης ή μετενσάρκωσης η οποία αμφισβητείται και από σημαντικό μέρος του Ορθόδοξου Ιουδαϊσμού βασιζόμενοι στην απόρριψη της από ογκόλιθους του εβραϊκού πνεύματος όπως τον Μαϊμονίδη. Αντίστοιχα η πίστη στην Γκαν Εντέμ/Γκε’ινόμ γίνεται σχετικά αποδεκτή με ορισμένες, όμως, εξαιρέσεις που κυρίως εκφράζουν την πίστη στην άγνοια μας για την φύση της κατάστασης μετά τον θάνατο. Κοινή, όμως, είναι η πεποίθηση οτι η ψυχή/νέφες είναι αυτό που μας χαρακτηρίζει ως ανθρώπους και θεωρείται άφθαρτη και αιώνια και οπότε μένει άθικτη ακόμα και μετά τον θάνατο. Αυτή η πίστη στην αιωνιότητα και ακεραιότητα της ψυχής αποτελεί ουσιαστικά την αρχή και το τέλος των εβραϊκών πεποιθήσεων για τον θάνατο –  όλα τα υπόλοιπα αποτελούν απλώς εικασίες.

Κάθε προσπάθεια να μαντεύουμε τη μορφή της θεωρείται ανώφελη γιατί απλά δεν έχουμε την δυνατότητα να την συλλάβουμε και άλλωστε, όπως είπαμε στην αρχή, δεν παίζει σημαντικό ρόλο στον Ιουδαϊσμό ο οποίος επικεντρώνεται στο παρόν. Ακόμα αυστηρότερα καταδικάζεται κάθε προσπάθεια να έρθει κάποιος σε επαφή μαζί της, αν και όπως θα δούμε σε άλλη ανάρτηση αυτή η αυστηρότητα έρχεται σε αντίθεση με πλήθος προλήψεων που κυριαρχούσαν παλαιότερα αλλά και ορισμένες σύγχρονες προσεγγίσεις που βασίζονται στην Καμπάλα.

Εβραίοι και Ομοφυλοφιλία / Jews and Homosexuality

English summary of «Jews and Homosexuality»

In Greece there is the tendency to see Jews as these strange, dark clad guys with long sideburns ignoring the immense wealth of the Jewish cultural tradition and the amazing variety of the Jewish world. This post is mainly aimed in my greek readers, as to present them with one aspect of contemporary Judaism they are unfamiliar with – Jews and homosexuality. If you want to read this post please use this link to Google Translate because this is going to be a greek-only post; sorry to all english speakers.

Στην Ελλάδα υπάρχει η τάση να παρουσιάζονται οι εβραίοι ως κάτι φανατικοί με κοτσιδάκια αγνοώντας το τεράστιο πλούτο της εβραϊκής πολιτισμικής παράδοσης και την απίστευτη ποικιλία του εβραϊκού κόσμου. Οπότε ας ασχοληθούμε με ένα θέμα τελείως διαφορετικό…

Εβραίοι και Ομοφυλοφιλία

Ας ξεκινήσουμε με μερικές παραδοχές: η Τορά, (δηλαδή η Παλαιά Διαθήκη κατά τον Χριστιανισμό), μιλάει ξεκάθαρα εναντίον της ομοφυλοφιλίας. Για την ακρίβεια αυτό που καταδικάζει ξεκάθαρα είναι οι ανδρικές ομοφυλοφιλικές σεξουαλικές σχέσεις και το cross dressing, ενώ οι λεσβιακές σχέσεις καταδικάζονται έμμεσα. Ο διαφορετικός σεξουαλικός προσανατολισμός είναι αποδεκτός αρκεί τα άτομα να αποφεύγουν την ίδια την πράξη. Η σημερινός Ιουδαϊσμός μην έχοντας ένα κεντρικό δόγμα, όπως άλλες θρησκείες σαν τον Χριστιανισμό στις διάφορες εκδοχές του, έχει υιοθετήσει διαφορετικές πρακτικές ανάλογα με τα διάφορα ρεύματα μέσα στις τάξεις του.

[Μικρή σημείωση: τα ρεύματα αυτά δεν αποτελούν διαφορετικές θρησκείες μεταξύ τους και ούτε αλληλοχαρακτηρίζονται ως αιρετικοί, με εξαίρεση την μικρή οικογένεια των Σαμαρειτών, όπως συμβαίνει στα διάφορα χριστιανικά δόγματα. Τα κυριότερα ρεύματα είναι ο Ορθόδοξος Ιουδαϊσμός, ο Συντηρητικός Ιουδαϊσμός, ο Μεταρρυθμιστικός Ιουδαϊσμός και ο Αναδομητικός Ιουδαϊσμός.]

Στον Ορθόδοξο Ιουδαϊσμό η ομοφυλοφιλία αποτελεί αμαρτία και ειδικότερα η σοδομία είναι μεταξύ των πιο σημαντικών αμαρτιών. Η πιο ακραίες εκφράσεις του Ορθόδοξου Ιουδαϊσμού βλέπουν την ομοφυλοφιλία ως ανοικτή επανάσταση ενάντια στον Θεό και ειδικότερα το Ισραήλ έχει δει ορισμένες σκληρές αντιπαραθέσεις μεταξύ των ακραίων ορθόδοξων και της mainstream ισραηλινής κοινωνίας η οποία είναι αρκετά εως πολύ φιλική προς την GLBT κοινότητα. Highlight: η κοινή διαμαρτυρία των ηγετών της εβραϊκής, μουσουλμανικής και χριστιανικής κοινότητας στην Ιερουσαλήμ για το Gay Pride το 2000. Αξίζει να σημειωθεί οτι ένας αυξανόμενος αριθμός ορθόδοξων ραβίνων έχουν δηλώσει δημόσια την ομοφυλοφιλία τους.

Στον Συντηρητικό Ιουδαϊσμό η παραδοσιακή πολιτική ήταν αυτή της ανοχής αν και η ομοφυλοφιλία επισήμως καταδικαζόταν και οι θρησκευτικοί γάμοι απαγορεύονταν. Πρόσφατα όμως η Committee on Jewish Law and Standards υιοθέτησε 3 διαφορετικές responsa που επιτρέπουν στους τοπικούς ραβίνους να υιοθετήσουν μια κατά συνείδηση προσέγγιση πάνω στο θέμα της ομοφυλοφιλίας. Πολλές κοινότητες συνεχίζουν να θεωρούν την ομοφυλοφιλία ως απαγορευμένη πράξη, ενώ ορισμένες άλλες πλέον καλωσορίζουν τους ανοικτά gay άνδρες και ανοικτά λεσβίες γυναίκες. Μάλιστα ορισμένα Συντηρητικά ραβινικά σεμινάρια ανακοίνωσαν οτι είναι έτοιμα να δεχθούν τους πρώτους και τις πρώτες gay και λεσβίες ραβίνους, χωρίς αυτό να απαγορεύει να υπάρχουν ήδη Συντηρητικοί ραβίνοι που συζούν με τον σύντροφο τους και έχουν παιδιά.

Η Ραβ.Τοβά Σπίτζερ

Ο Μεταρρυθμιστικός Ιουδαϊσμός, ο οποίος αποτελεί την μεγαλύτερη μερίδα των εβραίων στις ΗΠΑ, έχει αποδεχθεί πλήρως τους ομοφυλόφιλους μεταξύ των μελών του. Ηδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’80 είχαμε τους πρώτους gay ραββίνους και σύντομα μετά τις πρώτες λεσβίες ραβίνους. Οσο αφορά τον γάμο η αρχική θέση ήταν η πλήρη στήριξη υπέρ του πολιτικού γάμου μεταξύ των ομοφυλοφίλων, ενώ σήμερα γίνεται αποδεκτός και ο θρησκευτικός γάμος. Μάλιστα η συμμετοχή του Μεταρρυθμιστικού Εβραϊσμού υπέρ των δικαιωμάτων της GLBT κοινότητας αποτέλεσε ένα από τους πιο σημαντικούς πυλώνες του κινήματος στην δεκαετία του ’80, ενώ ακόμα και σήμερα πάρα πολλοί εβραίοι ακτιβιστές βρίσκονται στην πρωτοπορία της GLBT κοινότητας, (πχ οι 100 ραβίνοι του Jews for Marriage Equality).

Ο Αναδομητικός Ιουδαϊσμός υπήρξε η πρώτη κοινότητα που αποδέχθηκε ανοικτά την ομοφυλοφιλία από την δεκαετία του ’70, ενώ ομοφυλόφιλοι είναι δεκτοί στα ραβινικά σεμινάρια ήδη από το 1985. Μάλιστα η σημερινή πρόεδρος του Αναδομητικού Ραβινικού Συμβουλίου είναι η Rav.Toba Spitzer η οποία είναι λεσβία, (στην φωτ0γραφία).

Η αποδοχή της ομοφυλοφιλίας στον παγκόσμιο εβραϊσμό.

Φλαιερ της Μπεθ Σιμχά Τορά

Στης ΗΠΑ: όπως είπαμε η πλειοψηφία του αμερικανικού εβραϊσμού όχι μόνο αποδέχεται την ομοφυλοφιλία, αλλά πολλοί ραβίνοι είναι gay και λεσβίες, ενώ η δέσμευση υπέρ των πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων των ομοφυλοφίλων αποτελεί μια ιστορική παράδοση του Αμερικάνικου Εβραϊσμού. Αξίζει να σημειωθεί οτι η πρώτη αποκλειστικά GLBT συναγωγή Μπετ Χαιμ Χαντασιμ ιδρύθηκε το 1972 στο Λος Αντζελες, ενώ η σημερινή μεγαλύτερη GLBT συναγωγή είναι η Μπετ Σιμχά Τορά στην Νέα Υόρκη με 800 οικογένειες ως μέλη. Σήμερα υπάρχουν περίπου 30 συναγωγές που είναι αποκλειστικά gay/lesbian.

Gay Pride στο Τελ Αβίβ

Στο Ισραήλ: το Ισραήλ είναι όπως πάντα μια χώρα των αντιθέσεων. Η κυριαρχία του Ορθόδοξου Ιουδαϊσμό στο Ανώτατο Ραβινικό Συνέδριο της χώρας οδηγεί ώστε η συντριπτική πλειοψηφία του θρησκευτικού χώρου να μην κάνει αποδεκτή την ομοφυλοφιλία και μερίδα του ορθόδοξου πληθυσμού είναι ανοικτά εχθρική. Από την άλλη η ισραηλινή κοινωνία στο σύνολο της αποδέχεται την ομοφυλοφιλία και η Dana International αποτελεί μια παγκόσμια transgender εικόνα . Χαρακτηριστικά αξίζει να αναφερθεί οτι το Ισραήλ μεν δεν αναγνωρίζει τους πολιτικούς γάμους είτε ετεροφυλοφιλικούς, είτε ομοφυλοφιλικούς αν έχουν τελεσθεί στο Ισραήλ αλλά μόνο αν έχουν τελεσθεί στο εξωτερικό. Ετσι μπορεί οι ομοφυλόφιλοι να μην μπορούν να παντρευτούν στο Ισραήλ, αλλά αν το κάνουν σε κάποια άλλη χώρα ο γάμος αναγνωρίζεται κανονικά στο Ισραήλ και επιπλέον επιτρέπεται η υιοθεσία παιδιών. Αξίζει να σημειωθεί το κύμα παλαιστίνιων πολιτικών προσφύγων από την Γάζα και την Δυτ.Οχθη προς το Ισραήλ, αφού η ομοφυλοφιλία σε αυτές τις περιοχές συχνά οδηγεί στην εκτέλεση τους.

Στον κόσμο: δεν υπάρχει συγκεκριμένη τάση και η στάση των τοπικών κοινοτήτων συνήθως ευθυγραμμίζεται με την στάση της τοπικής κοινωνίας. Πχ ενώ στην Αυστραλία γενικώς κυριαρχεί ο Ορθόδοξος Ιουδαϊσμό, τον Ιούλιο είχαμε τον πρώτο θρησκευτικό γάμο λεσβίων στο Σίδνεϊ.

Στην Ελλάδα: δεν έχω ακούσει ποτέ να συζητείται το θέμα – στα πλαίσια της γενικότερης ανεκτικότητας  του Ελληνικού Εβραϊσμού η κυρίαρχη πεποίθηση είναι οτι οφείλουμε να αναγνωρίσουμε τον πολιτικό γάμο αλλά χωρίς να μπορεί να γίνει δεκτή καμιά ομοφυλοφιλική ένωση θρησκευτικά. Οσο αφορά το θέμα της συνεργασίας μεταξύ των κοινοτήτων οφείλω να ομολογήσω την ύπαρξη ενός κλίματος αμοιβαίας δυσπιστίας, αν και η υπόθεση Πλεύρη για πρώτη φορά έφερε ορισμένους εβραίους και ομοφυλόφιλους να συνειδητοποίησουν οτι αυτά που τους ενώνουν είναι περισσότερα από αυτά που τους χωρίζουν.

Πάνω στο συγκεκριμένο θέμα θέλω να προσθέσω οτι δεν είναι μόνο ο εξολοθρευτικά αντισημίτης και ομοφοβικός Πλεύρης που μας ενώνει αλλά και ένα γενικότερο κλίμα υποκρισίας και πατερναλισμού που κυριαρχεί στους «φιλεύθερους» χώρους. Ενδεικτικό αυτού του κλίματος αποτέλεσε η ανακοίνωση της Ελληνικής Ομοφυλοφυλικής Κοινότητας για το indymedia: «πριν από ένα χρόνο κυκλοφόρησε στην γκέι ειδησεογραφία μια απροσδόκητη είδηση. Ενας ομοφυλόφιλος Παλαιστίνιος, έφυγε από την Παλαιστίνη και ζήτησε καταφύγιο στο Ισραήλ. Η ζωή του κινδύνευε από τους φανατικούς μουσουλμάνους και έφυγε για να μην εκτελεστεί…Οι δήθεν προοδευτικοί κι αριστεροί του Athens Indymedia καταξέσχισαν τους συντάκτες της είδησης χρησιμοποιώντας βρωμερούς και μισαλλόδοξους χαρακτηρισμούς. Ο Παλαιστίνιος γκέι έγινε «προδότης του λαού του που νοιαζόταν μόνο για τον κώλο του» κι όσοι μιλούσαν για το δικαίωμα των ομοφυλόφιλων να ζήσουν, ονομάζονταν «πράκτορες της Μοσάντ και της CIA».

Το αστέρι των εβραίων ομοφυλοφίλων στα στρατόπ.εξόντωσης

Συνοψίζοντας: ενώ αναμφίβολα η εβραϊκή καταγωγή του οδήγησε τον Χριστιανισμό να απορρίπτει την ομοφυλοφιλία, ο μοντέρνος Ιουδαϊσμός έχει  υιοθετήσει μια τελείως διαφορετική στάση και στην πλειοψηφία του, (με την μεγάλη εξαίρεση του Ορθόδοξου Ιουδαϊσμού), έχει ενσωματώσει την GLBT κοινότητα στην θρησκευτική και κοινοτική ζωή χωρίς αυτό να σημαίνει οτι δεν υπάρχουν και κρούσματα ομοφοβίας σε ευθεία συνάρτηση με το γενικότερο κλίμα της κοινωνίας. Επιπλέον η εβραϊκή παράδοση έχει υπάρξει παραδοσιακά φιλελεύθερη και είναι στο χέρι όλων μας να παραμείνει τέτοια – άλλωστε ας μην ξεχνάμε οτι οι ίδιοι άνθρωποι που πετούν το «πούστης» ως βρισιά, πετούν μαζί και το «εβραίος», όπως είδαμε στην περίπτωση των οπαδών του ΠΑΟΚ.

Trivia:

• από τους πιο γνωστούς ανοικτά ομοφυλόφυλους εβραίους να αναφέρω τον δολοφονημένο πολιτικό Χάρβευ Μιλκ, τον τραγουδιστή Λου Ριντ, τον σχεδιαστή Μαρκ Τζεικομπς και την Αρχιραβίνο Τοβά Σπίτζερ που ηγείται του Αναδομητικού Ιουδαϊσμού και είναι λεσβία.
• Κατά την διάρκεια της έρευνας μου συγκινήθηκα διαβάζοντας την ιστορία των Σέφερ Τορά, (χειρόγραφων παπύρων της Τορά που διαβάζονται στην συναγωγή), της LBGT συναγωγής Μπετ Μισπαχά, (Σπίτι της Οικογένειας στα εβραϊκά). Ο πρώτος πάπυρος υπήρξε ένα μόνιμο δάνειο μιας συναγωγής του Λονδίνου το 1979 και αρχικά ανήκε στην κοινότητα Ντόλνι Κούνιτσε στην Τσεχοσλοβακία και η οποία εξοντώθηκε στο Ολοκαύτωμα. Ο τελευταίος της πάπυρος έχει ένα ουράνιο τόξο και γράφει στο διακοσμητικό του κάλυμμα ένα κομμάτι της Τορά: Και όταν δω το ουράνιο τόξο θα θυμηθώ την Διαθήκη μου.

Σας αφήνω με ένα βίντεο με εβραϊκούς γάμους:

Rosh Hashana – Εβραϊκή Πρωτοχρονιά

This article is part of an ongoing series aiming at making Judaism, with a millennary greek tradition, a bit more well known. For these reasons it shall be in greek since english-language pages on Rosh HaShana are abundant. Still, if you’re interested in learning more on our greek traditions/ minhag use Google Translate or don’t hesitate to ask for clarifications in the comments bellow. Shana Tova!

—

Γενικά

Η Εβραϊκή θρησκεία αναγνωρίζει περισσότερες από μια Πρωτοχρονιές – άλλη είναι η θρησκευτική, άλλη είναι των δένδρων και άλλη η πολιτική. Ουσιαστικά όμως αυτή που ορίζεται σαν η «κανονική» Εβραϊκή Πρωτοχρονιά, η γιορτή στην οποία αλλάζει η ημερομηνία του χρόνου είναι το Ρος Ασσανά, (ή αλλιώς Ρος Ασανά/Ροσς Ασσανά). Το όνομα της γιορτής στην κυριολεξία σημαίνει Rosh (κεφαλή) Ha (του) Shana (χρόνου) και φέτος ξεκινάει κατά την δύση του ήλιου την Δευτέρα 29 Σεπτεμβρίου 2008 μέχρι δύση του ηλίου της Τρίτης 30 Σεπτεμβρίου, ενώ φέτος μπαίνουμε αισίως στο 5769 A.M.

Γιατί ξεκινάμε στη δύση του ήλιου; Γιατί η ημέρα στο εβραϊκό ημερολόγιο ξεκινά από την δύση του ηλίου και διαρκεί μέχρι την δύση της επομένης, (σύμφωνα με την Γέννεση «και έγινεν εσπέρα και έγινε πρωί, ημέρα πρώτη»). Τυπικά ξεκινά όταν 3 αστέρια εμφανίζονται στον ουρανό αλλά πρακτικά ορίζεται μόνο από την δύση του ηλίου – φέτος στην Ελλάδα πέφτει στις 18.54 το απόγευμα της 29/9. Ταυτόχρονα είναι και η πρώτη ημέρα του μήνα Τισρί.

Το Ρος Ασσανά είναι αναπόσπαστα δεμένο με το Γιομ Κιππούρ, (Ημέρα Εξιλέωσης – η ιερότερη γιορτή του Ιουδαϊσμού) και αποτελούν τις λεγόμενες Υψηλές Εορτές, ενώ οι ημέρες μεταξύ Ρος Ασσανά και Κιππούρ ονομάζονται Γιαμίμ Νοραϊμ (Ημέρες του Δέους) λόγω του υψηλού βαθμού θρησκευτικότητας τους.